Author: Deepak Tamboli

“साक्षी तू पार्टीला जाते आहेस तर रेवतीलाही घेऊन जा ना सोबत.बिचारी नेहमी घरातच बसलेली असते” वसुधाताई मेकअप करत बसलेल्या आपल्या लेकीला म्हणाल्या.“काही काय सांगतेस गं आई” साक्षी आईवर जोरात डाफरत म्हणाली.”एकतर तिला निमंत्रण नाहिये. दुसरं एवढ्या शानदार पार्टीत त्या लंगडीला घेऊन कशी जाऊ मी?किती लाजीरवाणं होतं मला जेव्हा सगळेजण तिच्याकडे बघून काहीबाही कमेंटस् पास करतात तेव्हा!”“हळू बोल,तिने ऐकलं तर रडत बसेल”“रडू दे.अगं आई माझ्या पार्टीत तिचा काय संबंध?”वसुधाताई काही बोलल्या नाहीत पण दुःखी जरुर झाल्या.रेवती त्यांची धाकटी मुलगी.तिच्या जन्माच्या वेळेस गरोदर असतांना त्यांना अपघात झाला.रेवती जन्माला आली ती वाकडा पाय घेऊनच.तिचा पाय व्यवस्थित व्हावा म्हणून अनेक उपचार झाले पण उपयोग झाला नाही.बिचारीचं अख्खं बालपण लोकांच्या कुत्सित नजरा झेलण्यात आणि ‘लंगडी लंगडी” हे शब्द ऐकण्यात गेलं.सातत्याने तिची चेष्टाच झाल्याने ती बहुतेक वेळा घरातच असायची.खरं तर आपली मोठी बहिण साक्षीपेक्षा कितीतरी पटीने ती सुंदर होती,हुशार होती पण साक्षी नेहमी तिच्या या व्यंगाला लक्ष्य करुन बोलायची.रेवतीला खुप दुःख व्हायचं.या व्यंगामुळे निर्माण झालेल्या न्युनगंडामुळे तिला जवळच्या अशा मैत्रिणीही नव्हत्या.अभ्यासाची पुस्तकं आणि टिव्ही यापलीकडे तिचं विश्व नव्हतं. साक्षी निघाली आणि तिचा मोबाईल वाजला.ज्या मैत्रिणीच्या वाढदिवसाची पार्टी होती त्या अंजलीचाच फोन होता.“साक्षी अगं आईने तुझ्या बहिणीला,रेवतीलाही घेऊन यायला सांगितलंय”साक्षीच्या कपाळावर आठ्या उमटल्या.“काsss?अगं तिथे तिचं काय काम ?”“अगं मागे माझी आई तुझ्याकडे आली असतांना रेवतीने खुप छान गाणी म्हंटली होती.म्हणून आईने गाणी म्हणण्यासाठी तिला बोलावलंय”“ओहो.आता राहू दे.मी आता निघालेय.तिला आणायचं म्हंटलं तर उशीर होईल”” नो प्राँब्लेम.असाही पार्टीला एक तास उशीरच होणार आहे.ये तिला घेऊन”फोन कट झाला तशी साक्षी चरफडली.तिने रेवतीला हाक मारुन तयार व्हायला सांगितलं. रेवतीने आढेवेढे घेतले तशी ती तिच्यावर खवळली.“ए बाई मुकाट्याने तयार हो बरं.तू आली नाहीस तर ती अंजली माझा जीव घेईल” दोघी हाँटेलवर पोहोचल्या.रेवतीच्या किंचीतशा लंगड्या चालीकडे लोकांच्या नजरा वळलेल्या पाहून साक्षीला मेल्याहून मेल्यासारखं झालं.तेवढ्यात अंजली आणि तिची आई समोर आल्या.“वा खुप छान आणि गोड दिसतेय गं रेवती”अंजलीच्या आईने म्हंटलं तसं साक्षीने नाक मुरडलं.केक वगैरे कापून झाल्यावर सुत्रसंचालकाने रेवतीला स्टेजवर गाणं म्हणायला बोलावलं.रेवतीने साऊंड ट्रँकवर गाणं म्हणायला सुरुवात केली तसा सगळा गलका एकदम शांत झाला.तिचं गाणं जसं संपलं संपूर्ण हाँल टाळ्यांच्या कडकडाटाने भरुन गेला.’वन्स मोअर,वन्स मोअर’च्या घोषणा होऊ लागल्या.रेवतीने तेच गाणं रिपीट न करता दुसरं गाणं म्हटलं.या गाण्याला तर अजूनच जास्त प्रतिसाद मिळाला.परत वन्स मोअर झालं पण सुत्रसंचालकाने दुसऱ्याही कार्यक्रमांना चान्स हवा म्हणून रेवतीला बसायला सांगितलं.प्रसन्न चेहऱ्याने रेवती खाली जाऊन बसली.“हँलो”रेवतीने मान वरुन पाहिलं.एक देखणा तरुण तिच्यासमोर उभा होता.“मी अक्षय.साक्षीचा मित्र.खुप छान गाणी म्हंटलीत तुम्ही.शिकलाहात का कुठे?”“नाही तर.जस्ट आवड आहे”“वा खुप छान.तुमचा आवाजही खुप गोड आहे”तेवढ्यात त्याचा मित्र आला.“अरे चल अक्षय.अंजलीबरोबर फोटो काढायचेत”“बरं भेटू या”रेवतीकडे पहात अक्षयने हात हलवला.रेवतीने स्मित केलं. दोन दिवसांनी अक्षयचा फोन आला“फेसबुकवर मी फ्रेंड रिक्वेस्ट पाठवलीय.बघितली नाही का?”“अहो बऱ्याच दिवसात मी फेसबुकच बघितलेलं नाहीये”“ओके ओके.मग आता तोंडीच विचारतो.माझ्याशी फ्रेंडशिप कराल ना?”रेवती अडखळली.आजपर्यंत कोणत्याही मुलाने तिला फ्रेंडशिपबद्दल विचारलं नव्हतं“ठिक आहे चालेल.मात्र एक अट आहे.असं अहोजाहो करायचं नाही”तिच्या तोंडातून निघून गेलंअक्षय जोरात हसला.“ओके रेवती.बाय. भेटू नंतर” आणि फोन कट झाला.रेवतीला खुप आनंद झाला. एक दोन मैत्रिणी सोडल्या तर तिची कुणाशी फारशी मैत्री नव्हती.मुलांशी तर नाहीच नाही.तिचं व्यंग पाहून मुलंच तिच्याशी मैत्री करायला उत्सुक नसायची.“काय अक्षयचा फोन होता?”साक्षी जवळच उभी होती हे रेवतीच्या लक्षातच आलं नव्हतं“आश्चर्य आहे.तुझ्यासारख्या अपंग मुलीशी त्याने मैत्री करावी.तू त्याच्या नादी लागू नकोस.तुला माहितेय किती श्रीमंत आहे तो. त्याच्या वडिलांच्या दोन फँक्टरीज आहेत.आपल्या जिल्ह्यातील सगळ्यात मोठी मेडीसीनची डिस्ट्रीब्युटरशीप त्याच्या मोठया भावाकडे आहे.मोठा बंगला आहे.घरात चार गाड्या आहेत.अशी श्रीमंतांची मुलं मुलींना नुसतं फिरवतात आणि वापरुन सोडून देतात.तू तर अगदी इझी टार्गेट आहे त्याच्यासाठी”रेवतीला एकदम धक्का बसला.अक्षय असं करु शकतो यावर तिचा विश्वास बसेना.यापुढे त्याच्यापासून सावध रहावं लागणार होतं.अक्षय त्यानंतर दोनतीनदा घरी आला.पण तो संध्याकाळी सगळी घरी असतांना यायचा आणि सगळ्यांशीच गप्पा मारायचा.रेवती त्याच्याशी मोजकंच बोलायची.साक्षीने दिलेल्या वाँर्निंगचा तो परीणाम होता.एक दिवस तो आला तेव्हा वसुधाताई हाँलमध्ये बसल्या होत्या .रेवती किचनमध्ये काहीतरी काम करत होती.थोडंसं जुजबी बोलल्यानंतर तो वसुधाताईंना म्हणाला“काकू तुम्हांला नाही वाटत रेवतीमध्ये न्युनगंड आलाय तिच्या अपंगत्वामुळे?”“वाटतं ना!त्याच्यामुळे ती कुठेच घराबाहेर निघत नाही रे.मलाही तिची तिच काळजी वाटते बघ.”“तुम्ही काही काळजी करु नका.मी करतो सगळं व्यवस्थित.फक्त तुम्ही मला साथ द्या”तेवढ्यात रेवती बाहेर आली.“रेवती आम्ही चाललोय भंडारदऱ्याला.तिथून आम्ही कळसूबाईला जाणार आहोत.चलतेस माझ्यासोबत?”” मी आणि कळसूबाईला?नाही रे बाबा.खुप चढावं लागतं असं ऐकलंय मी”“अगं काही खास नाही.मी जाऊन आलोय दोनदा.आणि मी आहे ना तुझ्यासोबत.बऱ्याच मुलीसुद्धा आहेत बरोबर”“हो गं रेवती.ये जाऊन.खुप छान आहे भंडारदरा.मीसुद्धा जाऊन आलेय”वसुधाताई बोलल्या.“नको ना.आई प्लीज समजून घे ना”रेवती काकुळतीने म्हणाली.अक्षयला तिच्या भावना कळल्या.तो म्हणाला.“मला समजलं, तू का नाही म्हणतेस ते!तुला सांगतो मागच्या वर्षी मी हिमालयात ट्रेकिंगला गेलो होतो तेव्हा माझ्यासोबत दोन अंध मुलं होती.त्यांना मी व्यवस्थित सुखरुप घरी आणलं.तू तर चांगली डोळस आहे.ते काही नाही तुला यावंच लागेल.पैशाची काही काळजी करु नको”“अरे पण अक्षय मी…. ““हो कळलं मला.तू मनाने तर अपंग नाहीयेस ना?मग झालं तर”हो नाही करता करता रेवती तयार झाली. अक्षयचा ग्रुप भंडारदऱ्याला पोहोचला.तिथलं निसर्गसौंदर्य पाहून रेवती वेडावून गेली.दुसऱ्या दिवशी पहाटेच सगळे कळसूबाईकडे निघाले.अक्षयने अगोदरच सगळ्यांना रेवतीच्या व्यंगावर कोणीही काँमेंट करायची नाही उलट तिला चिअर अप करत रहायचं असं बजावून सांगितलं होतं.त्यामुळे सगळेच तिला प्रोत्साहित करत होते.कळसुबाई शिखराकडे पाहिलं की रेवतीच्या मनात धडकी भरायची,आपण तिथे पोहोचू शकू का अशी शंका वाटायची.पण हळूहळू ते चढ चढतांना तिला त्रास वाटेनासा झाला.अर्धा डोंगर चढल्यावर तिला उत्साह वाटू लागला.’येस आपण करु शकतो’ हा आत्मविश्वास तिच्या नसानसात खेळू लागला.अक्षय सतत तिच्यासोबत होता.ती थकली,मागे राहिली की तो तिच्यासाठी थांबायचा.तिला हिंमत द्यायचा.दोन्ही पाय नसतांनाही एव्हरेस्ट शिखर सर करणाऱ्या न्युझिलंडच्या मार्क इंग्लिस या गिर्यारोहकाची गोष्ट त्याने तिला सांगितली. ती ऐकल्यावर रेवतीला दुप्पट उत्साह आलादुपारी सगळा ग्रुप शिखरावर पोहोचला.रेवतीला आपण इतक्या उंचीवर पोहोचलो यावर विश्वासच बसेना. आनंदाने तिच्या डोळ्यात अश्रू आले.“काँग्रँट्स रेवती.यु डिड इट”अक्षयने तिच्या हातात हात मिळवून तिचं अभिनंदन केलं.बाकी सगळ्यांनीही तिचं अभिनंदन केलं.आयुष्यात पहिल्यांदाच तिला आपल्या अधू पायाचा राग आला नाही.भंडारदऱ्याला परतल्यावर रात्री जेवणानंतर कँप फायरचा कार्यक्रम झाला.रेवतीने आपल्या गाण्यांनी सगळ्यांना वेड लावलं.कार्यक्रम संपल्यावर ग्रुप लिडर सगळ्यांना उद्देशून म्हणाले”कळसूबाई ट्रेक यशस्वीरीत्या पुर्ण केल्याबद्दल मी सर्वांचं अभिनंदन करतो.पण आज मी रेवतीचं विशेष अभिनंदन करेन.काल तिला पाहिल्यावर ती ट्रेक पुर्ण करेल का अशी शंका वाटत होती.पण तिने जिद्देने ट्रेक पुर्ण केला.देव जेव्हा काही आपल्यापासून हिरावून घेतो तेव्हा वेगळी काही गोष्ट आपल्याला देत असतो.देवाने रेवतीला गोड गळा देऊन ते सिध्द केलंय.रेवती पुढे ये”रेवती पुढे जायला उठली.’या सगळ्याचं क्रेडीट अक्षयला आहे.त्याच्यामुळेच मी हे करु शकले’असं सांगायचं तिने ठरवलं” ट्रेक पुर्ण केल्याबद्दल आणि सुरेख गाण्यांसाठी मी रेवतीला एक हजार रुपयाचं बक्षीस देतोय”रेवतीच्या डोळ्यात पाणी आलं.तिने अक्षयकडे पाहिलं आणि तिला साक्षीचे शब्द आठवले.”अशी श्रीमंत मुलं मुलींना वापरुन सोडून देतात”तिने डोळे पुसले.ग्रुप लिडरकडून बक्षीसांचं पाकीट घेतलं आणि सर्वांना धन्यवाद देऊन ती आपल्या…

कसल्याशा आवाजाने मला जाग आली.खिडकीच्या काचेतून मी बाहेर पाहिलं तर चाळीसगांवची पाटी दिसली.ती पहाताच मी ताडकन उठून बाहेर आलो.स्टेशन मध्ये बरेच बदल झालेले दिसले.इकडे तिकडे पहात असतांना माझी नजर एका ग्रुहस्थांकडे गेली.ते माझ्याकडेच बघत होते.मी त्यांच्याकडे बघितल्यावर त्यांच्या शेजारी उभ्या असलेल्या बाईशी ते काहीतरी बोलले.ती बाईही आता माझ्याकडे बघू लागली.मलाही ते ग्रुहस्थ थोडेसे ओळखीचे वाटले.पण क्लिक होईना.मी त्यांच्यावरची माझी नजर काढली आणि प्लँटफाँर्मवरच्या गर्दीकडे बघू लागलो.एवढ्यात माझ्या खांद्याला हाताचा स्पर्श झाला.मी चमकून वळून पाहिलं तर तेच ग्रुहस्थ जवळ उभे होते.” तू अवि ना रे?मधूचा मुलगा?”त्यांनी विचारलं.मी चमकलो.“हो.तुम्ही?”मी आश्चर्याने विचारलं” अरे मला ओळखलं नाही?मी प्रभू. तुझ्या वडिलांचा मित्र.तुझा प्रभुकाका” ते आनंदाने म्हणाले. माझ्या डोक्यात एकदम प्रकाश पडला.त्यांचा चेहरा ओळखीचा का वाटत होता हे आता लक्षात आलं.“हो बरोबर”मीही आनंदाने ओरडलो आणि त्यांच्या पाया पडण्यासाठी खाली वाकलो तसं त्यांनी मला वरचेवर उचलून मला मिठी मारली.त्यांचा हात बराच वेळ माझ्या पाठीवर फिरत राहिला.त्या स्पर्शाने मला माझ्या वडिलांची आठवण झाली.“कुठं निघालास?”त्यांनी विचारलं” दिल्लीला चाललोय कंपनीच्या कामानिमित्त.तुम्ही?”” आम्ही मुंबईहून येतोय.सुजाताकडे गेलो होतो.तिच्या घराच्या वास्तूशांतीसाठी.बरं चल आता घरी.खुप वर्षांनी भेटतोय.निवांत गप्पा मारु”“नाही आता शक्य नाही.नंतर येईन केव्हातरी”” अरे मग परततांना उतर इथे” काकू म्हणाल्या.हां हे जमण्यासारखं होतं पण माझं थेट पुण्याचं रिझर्वेशन होतं.मी विचार करु लागलो.” अरे ये रे.काढ सवड थोडीशी. आजचं काम उद्या केलं तर कंपनी काही बुडणार नाही तुझी” काका आग्रह करत म्हणाले. तेवढ्यात गाडीने शिटी मारली.” बरं बघतो.तुमचा मोबाईल नंबर द्या.मी कळवतो तुम्हांला” त्यांनी घाईघाईने नंबर दिला.“नक्की ये अवि.तुझ्याशी खुप बोलायचंय.अरे खुप घडामोडी झाल्यात आयुष्यात”” बापरे! काही वाईट तर नाही ना झालं?”तेवढ्यात गाडी सुरु झाली.मी गाडीत चढून दरवाजात उभा राहिलो“नाही रे! तू ये मग बोलू आपण”” बरं चालेल” मी निरोपाचा हात हलवला त्याबरोबर त्यांचेही हात हलले.मी माझ्या सीटवर येऊन बसलो तेव्हा का कुणास ठाऊक माझे डोळे भरुन आले होते.खुप दिवसांनी असा कुणी प्रेमाने पाठीवर हात फिरवला म्हणून असं असेल कदाचित. प्रभुकाका आणि माझे वडील नगरपालिकेत एकाच विभागात कारकून होते.जुन्या चाळीसगांवातल्या एका चाळीत आमची घरंही एकमेकांना लागून असलेली.प्रभुकाका माझ्या वडीलांपेक्षा दहा वर्षांनी लहान असले तरी दोघांचं एकमेकांवर सख्ख्या भावांपेक्षा जास्त प्रेम होतं.आमची घरं वेगळी असली तरी परीवार एकच होता.मोबाईल, कंप्यूटर, इंटरनेट अस्तित्वात नसलेले ते दिवस खुप आनंदाचे होते.तुटपुंज्या पगारात दोन्ही घरं व्यवस्थित चालायची.असा एकही दिवस जात नसेल ज्यादिवशी एकमेकांकडच्या भाज्यांचं आदानप्रदान झालं नसेल.आम्ही मुलं तर कधीही शेजारी जाऊन जेवत असू.ब्लँक अँड व्हाईट टिव्ही आणि फक्त दुरदर्शनचा तो जमाना. त्यामुळे आम्ही मुलं गल्लीतच दंगामस्ती करत असू.गरीबी होती पण खुप आनंदाचे आणि सुखाचे दिवस होते ते.मी दहावीत असतांना कसलातरी आजार होऊन माझे वडील वारले.आई अशिक्षित.नगरपालिका तिला सफाई कामगार म्हणून वडिलांच्या जागेवर घ्यायला तयार होती.पण पुण्यातल्या माझ्या मामाला ते काही आवडलं नाही.तो आम्हांला घेऊन पुण्याला गेला.आईला थोडं शिवणकाम येत होतं.त्याच्या जोरावर तिने आम्हांला वाढवलं,शिकवलं,मोठं केलं.चाळीसगांवशी तेव्हापासून जो संबंध तुटला तो जवळजवळ कायमचाच.आज प्रभुकाका भेटले आणि मनातला तो हळवा कोपरा परत एकदा जिवंत झाला.परत येतांना उतरावं का चाळीसगांवला याचा मी विचार करु लागलो.खरं तर नेहमी विमानाने जाणारा मी पण यावेळी दिल्लीहून परततांना तीन चार ठिकाणी काम असल्यामुळे ट्रेनचं रिझर्वेशन केलेलं.परतीचं माझं थेट पुण्याचं रिझर्वेशन होतं.पण प्रभुकाका भेटले आणि माझ्या मनाची दोलायमान स्थिती झाली.अखेरीस मी ठरवलं परततांना चाळीसगांवला उतरायचं.माझं बालपण जिथे गेलं तो भाग बघण्याची तीव्र इच्छा माझ्या मनात दाटून आली.प्रभुकाकांच्या जीवनात काय घडामोडी घडल्या तेही मला जाणून घ्यायचं होतं. परततांना मी चाळीसगांवला उतरलो.फोन केल्यामुळे मधुकाकांचा मुलगा केतन मला घ्यायला आला होता.त्याच्या बाईकवर बसून आम्ही निघालो.जुन्या घराकडे न वळता त्याने बाईक हिरापूर रोडला वळवली तसं मी विचारलं” अरे इकडे कुठे?आपलं घर तर त्या चाळीत आहे ना?”” नाही दादा.ती चाळ तर कधीच पडली.तिथे आता शाँपिंग काँप्लेक्स उभं राहिलंय.इकडे आपण स्वतःचं घर बांधलंय” त्याच्या आवाजातला अभिमान मला जाणवला.त्याने बाईक थांबवली.समोर एक रो हाऊसिंगमधलं बैठं घर होतं.प्रभुकाका दारातच उभे होते.” ये ये.तू आलास.खुप बरं वाटलं बघ” आनंदाने त्यांनी मला मिठी मारली.”अगदी मधूसारखा दिसतोस रे .त्या दिवशी स्टेशनवर तुला पाहिल्यावर अगदी मधूच असल्याचा भास झाला बघ”” हो ना.मलाही तसंच वाटलं “काकू बाहेर येत म्हणाल्या.आत शिरल्यावर काका म्हणाले” तू फ्रेश हो.चहा घे.मग तुला घर दाखवतो”केतनच्या आवाजात जाणवलेला अभिमान काकांच्याही स्वरात मला जाणवला.फ्रेश होऊन चहा घेतल्यावर काका मला घर दाखवायला निघाले.साधंच घर.एका पाठोपाठ तीन छोट्या खोल्या.मागच्या बेडरुमच्या बाहेर लोखंडी जिना.वरच्या रुमकडे जाणारा.” केतनचं लग्न करायचंय बाबा या वर्षी.त्याच्यासाठी मुद्दाम बांधून घेतली ही रुम.सुनेने म्हणायला नको,आम्हांला प्रायव्हसी नाही म्हणून ” काका जोरात हसले.खाली आल्यावर काकांनी मला विचारलं” काय कसं वाटलं घर?” त्यांच्या या विचारण्यात आयुष्यात आपण काहीतर करुन दाखवलं ही भावना होती.” छान आहे “मी म्हणालो.पण हे म्हणतांना मला माझा चार कोटीचा आलिशान बंगला आठवला.” माझा रिटायरमेंटचा पैसा आला.काही केतनने कर्ज घेतलं.त्यात बांधून टाकलं हे घर.पोराने म्हणायला नको माझ्यासाठी काही केलं नाही म्हणून” काका बोलत होते.मुलाबद्दल, मुलगी सुजाताबद्दल,जावयाबद्दल,नातीबद्दल,जावयाने घेतलेल्या नवीन फ्लँटबद्दल भरभरून सांगत होते.त्यात प्रेम होतं,अभिमान होता,आपलेपणा होता.’ माझ्यासारखा सुखी मीच ‘ ही भावनाही होती.ते ऐकतांना माझ्या डोळ्यासमोर माझी पाचशे कोटीचा टर्नओव्हर असलेली कंपनी उभी राहिली.माझ्या त्या आलिशान गाड्या,ते परदेश दौरे,उच्चभ्रू लोकांमधलं बसणं उठणं आठवलं.एवढं सगळं असूनही मी सुखी होतो?काकांसारखा समाधानी होतो?” घे. पोहे घे” काकूंच्या बोलण्याने माझी तंद्री भंगली.मी पोह्याची डिश हातात घेतली.पोह्यांकडे पाहूनच माझी भुक चाळवली.चमच्याने मी घास घेतला.व्वा काय अप्रतिम चव होती !अगदी माझ्या आईच्या हातच्या पोह्यांची.” व्वा खुप छान झालेत पोहे ” मी म्हणालो तशा काकू हसल्या.” ही तुझ्या आईची क्रुपा.मी लग्न होऊन आले तेव्हा मला साधे पोहेसुध्दा करता येत नव्हते.त्यांनीच मला शिकवले.नंतर स्वयंपाकही त्यांनीच शिकवला”मला माझ्या आईचा अभिमान वाटला.खरंच ती अन्नपूर्णा होती.दुर्दैवाने माझ्या लग्नाअगोदरच ती गेली.नाहीतर माझ्या बायकोला- अश्वीनीलाही तिने असाच स्वयंपाक करायला शिकवलं असतं.स्वयंपाकावरुन मला आठवलं.गेल्या कित्येक वर्षात अश्विनीने स्वयंपाक केला नव्हता.यात तीचा दोष नव्हता.कंपनीची जबाबदारी तिने माझ्याइतकीच उचलली होती.किंबहुना ती नसती तर आमच्या कंपनीने थोड्या कालावधीत इतकी प्रगती केलीच नसती.पण एखाद्या निवांत सकाळी बायकोच्या हातचे पोहे खाण्याच्या सुखाला मी नक्कीच पारखा झालो होतो.काका काहितरी बोलणार होते असं मला वाटलं.प्रश्नांचा ओघ आता माझ्याकडे वळणार होता.त्याआधीच मी त्यांना विचारलं.“काका त्यादिवशी तुम्ही म्हणत होतात की तुमच्या आयुष्यात खुप काही घडामोडी घडल्या म्हणून.म्हणजे नेमकं काय घडलं?”” घडामोडी म्हणजे हेच रे!सुजाताचं लग्न झालं.मग केतनला एम.एस.ई.बी.त नोकरी लागली.त्यानंतर मी रिटायर झालो.इथे प्लाँट घेऊन ठेवला होता.घर बांधायचं होतं.योगायोगाने केतनला सरकारी नोकरी लागल्यामुळे कर्ज पटकन मिळालं.घर बांधून झालं.मग केतनने मला स्कुटी घेऊन दिली.आख्खं आयुष्य आपलं सायकल चालवण्यात गेलं.आता उतार वयात का होईना पोराने सुख दिलं.मग केतनने स्वतःसाठीही बाईक घेतली.सुजाताला मुलगी झाली.तिच्या नवऱ्याने आता कल्याणला फ्लँट घेतलाय.खुप समाधान वाटतंय रे.आयुष्य सार्थकी लागलं बघ”खरं होतं.एका मध्यमवर्गीय माणसाच्या आयुष्यात अजून कोणत्या वेगळ्या घडामोडी घडणार होत्या?काका आनंदी,समाधानी होते हे काय कमी होतं?” अरे अवि केव्हापासून मीच बोलतोय.तुही काहीतरी सांग.सध्या काय करतोस पुण्यात?”क्षणभर मी विचारात पडलो.मी जर काकांना सांगितलं असतं की मी…

मिटिंग संपली तसा विकास आँफिसच्या बाहेर आला.पण आल्याआल्या बाहेरच्या दमट उकाड्याने तो घामाघूम झाला. थोड्याच वेळात आपण घामाने ओलेचिंब होणार हे त्याच्या लक्षात आलं. आणि झालंही तसंच.मुलूंडला जाणाऱ्या लोकलचं तिकीट काढायला तो सिएसएमटी स्टेशनवर जाईपर्यंत त्याच्या अंगातून घामाच्या धारा वाहू लागल्या. मे महिन्यात मुंबईला यायला त्याला याच कारणाने अजिबात आवडायचं नाही. त्या घामाने त्याचा जीव घाबराघुबरा व्हायचा. कधी एकदा अंघोळ करतो असं होऊन जायचं. पण एकदा अंघोळ केल्यावरही अर्ध्याएक तासात तो परत घामाने ओला होऊन जायचा. तिकिट काढून तो प्लँटफाँर्मवर आला आणि तिथली अफाट गर्दी पाहून हबकलाच. अर्थात ही गोष्ट त्याला नवीन नव्हती. वीस वर्षांपूर्वी तो मुंबईलाच नोकरी करत होता तेव्हाही गर्दी अशीच जीवघेणी असायची आणि लोकलला लोंबकळून त्यानेही अनेकदा प्रवासही केला होता. पण त्यावेळी तो तरुण होता.गैरसोयी सहन करण्याची त्याच्यात क्षमता होती. आता त्याने चाळीशी पार केली होती आणि त्याचं आयुष्य सुखासीन झालं होतं. माणसांची ही अफाट गर्दी त्याला नकोशी वाटू लागली होती. “माणसं कसली, हे तर वळवळणारे किडे. कसलीही स्वतंत्र ओळख नसणारे. या अफाट गर्दीत चेंगरुन, घुसमटून, कधीकधी खाली पडून मरणारे” स्वतःच दिलेल्या या उपमेने त्याचं मन अस्वस्थ झालं. त्या गर्दीत शिरायला त्याचं मन धजवेना.पण जाणं तर भाग होतं. आजुबाजूच्या लोकांच्या अंगाला घासत तो प्लँटफाँर्मवर गेला. लोकल आली आणि ती थांबण्या अगोदरच प्लँटफाँर्मवर असणारे जीवाच्या आकांताने उभ्याने का होईना जागा मिळवण्यासाठी दणादण आतमध्ये उड्या मारु लागले. काही सेकंदातच लोकल गच्च भरली. विकास हतबुद्ध होऊन तो प्रकार पहात राहिला. आतमध्ये शिरायची त्याची हिंमत झाली नाही. ती लोकल गेली दुसरी आली. ती गेली तिसरी आली पण तो प्लँटफाँर्मवरच होता. आता मात्र आपण आत घुसायलाच पाहिजे या इराद्याने विकास धावपळ करत लोकलच्याआत शिरला खरा पण मागून आलेल्या रेट्याने तो आतमध्ये ढकलल्या गेला. आतमध्ये त्याचा जीव गुदमरु लागला. किंचीतही हलायला आणि मोकळा श्वास घ्यायला जागा नव्हती. असह्य झालं तसा तो आजुबाजूच्या लोकांना ढकलत, त्यांच्या शिव्या खात प्लँटफाँर्मवर उतरला. त्याचक्षणी लोकल हलली. “बस, पूरे झाली ही नाटकं. आता आपण टँक्सीने जाऊ. जातील चारपाचशे रुपये पण आरामात जाता येईल” त्याने निर्णय घेतला आणि स्टेशनच्या बाहेर येऊन टँक्सीला हात दिला. मागच्या सीटवर बसून त्याने खिडकीच्या काचा खाली केल्या. हवेचा एक झोत अंगावर घेतांना त्याला खुप बरं वाटलं. मुलुंडला तो त्याचा चुलतभाऊ श्रीकांतच्या अपार्टमेंटला पोहचला तेव्हा सहा वाजून गेले होते. १२ व्या मजल्यावर जाऊन त्याने श्रीकांतच्या फ्लँटची बेल वाजवली. श्रीकांतच्या मुलाने दार उघडलं. विकासला पाहून त्याला आश्चर्य वाटल्यासारखं दिसलं.” काय रे आहेत का पप्पा मम्मी घरात?”” हो आहेत “विकासला ” या, बसा” न म्हणता तो आतमध्ये निघून गेला. विकास स्वतःच आतमध्ये जाऊन सोफ्यावर बसला. दोनच सेकंदात श्रीकांतदादा बाहेर आला.“अरे विकास, आज अचानक कसा काय?”” अचानक?अरे दोन दिवसांपूर्वीच तर मी तुला येण्याबद्दल फोन केला होता “” अरे कामाच्या गडबडीत कुणाच्या लक्षात रहातंय ते! तू आज सकाळी तरी फोन करायचा होतास “विकासला आपली चुक लक्षात आली. आपण श्रीकांतदादाला ग्रुहीत धरायला नको होतं हे त्याच्या लक्षात आलं. तेवढ्यात मेघावहिनी बाहेर आली. तिच्या साडीवरुन कळत होतं की ती बाहेर जायला निघालीये.” विकासभाऊजी असं अगोदर न कळवता अचानक कसं येणं केलंत? “नाराजीच्या सुरात तिनं विचारलं.विकासने श्रीकांतकडे पाहिलं.त्याच्या नजरेतले भाव ओळखून श्रीकांत घाईघाईने म्हणाला.“अगं त्याने परवा सांगितलं होतं पण मी ते तुला सांगायला विसरलो “मेघावहिनी त्याच्याकडे एक जळजळीत नजर टाकून आतमध्ये निघून गेली. काहितरी गडबड आहे. आपण आलेलं कुणालाच आवडलेलं दिसत नाहिये हे विकासच्या लक्षात आलं आणि तो अस्वस्थ झाला. मग त्याने बँगेतून फरसाणचं पाकीट आणि कैऱ्यांची पिशवी काढली. श्रीकांतच्या हातात देत तो म्हणाला“आपल्या शेतातल्या आहेत. आईने आठवणीने दिल्या आहेत लोणच्यासाठी “” सध्या इकडेही चांगल्या कैऱ्या मिळतात. पण आम्ही त्या आणत नाही. लोणचं टाकायला वेळच कुठे असतो आम्हांला! सरळ विकतचं लोणचं आणून खातो आम्ही “विकासचा चेहरा पडला. तरी तो आईला कैऱ्या आणायचं नाही म्हणत होता. एकतर बँगेचं वजन खुप वाढलं होतं. दुसरं,या लोकांना त्याची किंमत नव्हती. बाजारात तर सगळंच विकत मिळतं पण प्रेमाने दिलेल्या भेटवस्तूमागे काहीतरी आपुलकीच्या भावना असतात हे या लोकांना कळत कसं नाही? “काय घेतोस? चहा, काँफी, सरबत? “श्रीकांतदादाने विचारलंखरं तर विकासला अंघोळ करायची होती. घामाने त्याच्या सर्वांगाला खाज सुटली होती. अंघोळ करुन जेवण झाल्यावर मस्त एसी रुममध्ये ढाराढूर झोपायचं असा त्याचा बेत होता. पण ते आता काही शक्य दिसत नाही हे त्याच्या लक्षात आलं.“पाणी दे अगोदर, खुप तहान लागलीये. आणि सरबत चालेल”“ओके.अरे जय एक ग्लास पाणी आणि सरबत घेऊन ये रे”पाणी आणि सरबत पिऊन झालं. श्रीकांतदादा चुप बसला होता. बराच वेळ झाला तो बोलला नाही तेव्हा तो अस्वस्थ आहे हे विकासच्या लक्षात आलं. “श्रीकांतदादा काही प्राँब्लेम आहे का? नाही म्हणजे वहिनी नाराज दिसतात म्हणून विचारलं”” काही नाही रे!बऱ्याच वर्षांनी आमचं आज मुव्हीला जायचं ठरलं होतं. आमचं म्हणजे मेघाच्या दोन मैत्रीणी आणि त्यांच्या फँमिलीज असे १४-१५ जण मुव्हीला जाणार होतो. मुव्ही संपल्यावर तिकडच्या तिकडे हाँटेलमध्ये जेवायला जायचं ठरलं होतं.आज सकाळीच तो प्रोग्राम ठरला. म्हणून तुला म्हंटलं की सकाळी तू मला तुझ्या येण्याबद्दल रिमाईंड केलं असतं तर हा प्रोग्राम ठरवला नसता “ अच्छा ! असं आहे का? तरीच मेघावहिनी का चीडचीड करतेय आणि श्रीकांतदादा का अस्वस्थ झालाय ते विकासच्या लक्षात आलं. तो घाईघाईने म्हणाला “अरे मग जा ना!मी वैशालीकडे जातो ठाण्याला.तिलाही मी येण्याचं सांगून ठेवलंय “श्रीकांतदादाचा चेहरा खुलला. मेघावहिनी आणि तिची मुलगी लगेच बाहेर आल्या.दोघींच्याही चेहऱ्यावर आता आनंद दिसत होता.” अरे पण तू आता तीन वर्षांनी घरी येतोय आणि आम्ही बाहेर जायचं ते बरं वाटेल का आम्हांला? “श्रीकांतदादा औपचारिकता दाखवत म्हणाला.” काही प्राँब्लेम नाही दादा.मी पुढच्या महिन्यात येणारच आहे तेव्हा येईन तुमच्याकडे ““बरं मग नक्की या हं भाऊजी.आणि फोन करुन या म्हणजे मग अशी गडबड होणार नाही” मेघावहिनी म्हणाली. विकास उठला तसे सगळेच उठून त्याच्यामागे बाहेर आले. “अरे पण वैशालीला तू येतोय असं आज कळवलंय की नाही? नाहीतर आमच्यासारखी परिस्थिती व्हायची”विकास चमकला. त्याने पटकन मोबाईल काढून वैशालीला फोन लावला. पण तिने तो उचलला नाही. त्याने परत लावला पण परत तेच घडलं.“ती फोन उचलत नाहिये. जसं तुला सांगितलं तसंच तिलाही मी कळवलंय पण मी उद्याचं कळवलंय “” काही हरकत नाही. तिचे सासूसासरे आजारी असतात त्यामुळे ती कुठेच बाहेर जात नाही. आणि ती माझेही फोन उचलत नाही.आणि दोनतीन दिवसांनी विचारते फोन का केला होता म्हणून. तू बिनधास्त जा तिच्याकडे. ती घरीच असेल “श्रीकांतदादा हसत म्हणाला.” बरं बरं मी निघतो “” हो चल.आम्हीही निघतोय “ बेसमेंटमधली कार आणायला श्रीकांत गेला. विकास रिक्षा पकडण्यासाठी निघाला. त्याच्यामागून श्रीकांतची कार येऊन पुढे निघून गेली. साधं रिक्षापर्यंत सोडण्याचं सौजन्यही श्रीकांतदादाने दाखवलं नाही याचा विकासला खुप संताप आला. खरं तर “तुही आमच्यासोबत मुव्हीला आणि पार्टीला चल” असं श्रीकांतदादा म्हणू शकला असता. किंवा ” तू घरीच थांब. मी बाहेरुन तुझ्यासाठी खायला मागवून देतो. जेवण करुन मस्त झोपून रहा “अशी…

“श्रीगणेश ज्योतिष कार्यालय ” ही पाटी वाचून मी आत शिरलो. आतमध्ये १०-१२ जण बसले होते.त्यातल्या एकाला मी “गुरुजी आहेत का?” असं विचारलं. त्याने होकारार्थी मान हलवली. आतल्या खोलीतून कुणाच्या तरी बोलण्याचा आवाज येत होता. बहुतेक गुरुजी कुणाला तरी भविष्य सांगत होते. बाहेरच्या गर्दीवरुन गुरुजी चांगलेच प्रसिद्ध ज्योतिषी असावेत असा अंदाज येत होता. एकदिड वर्षांपूर्वी मी जर एखाद्या ज्योतिषीकडे एवढी गर्दी पाहिली असती तर मी नक्कीच या लोकांच्या अंधश्रद्धेवर हसलो असतो. तसा मी नास्तिकच. ज्योतिष हे थोतांड आहे असं मानणारा.आकाशातील कोट्यावधी मैलांवरचे ग्रह माणसांच्या जीवनावर कसले परीणाम करणार असं म्हणून ज्योतिषशास्त्राची येथेच्छ टिंगलटवाळी करणारा. पण गेल्या दिड वर्षांपूर्वी बी.ई.पास झाल्यानंतर मला नोकरी मिळाली नाही. काँल येत नव्हते असं नाही पण इंटरव्ह्यू चांगला होऊनही माझी निवड होत नव्हती.”तुझं नशीब मार खातंय”असं आईवडील म्हणत होते. मला ते पटत नव्हतं. “आपलं भविष्य घडवणं आपल्याच हातात असतं” असं माझं मत होतं. पण इतर माझ्यापेक्षा कमी मार्क्स मिळालेले मित्र भराभर नोकरीला लागत असतांना मी मात्र बेरोजगारीचे चटके सहन करत होतो. गेल्या सहा महिन्यापासून तर मी चक्क डिप्रेशनमध्ये गेलो होतो. मनात आत्महत्येचे विचार घोळत होते. ते पाहून आईवडिलांनी मला आज जबरदस्ती इथे पाठवलं होतं. मी समोरच्या लोकांकडे पाहिलं. प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर भविष्याची काळजी दिसत होती. प्रयत्न करुनही यशस्वी न झालेली, दुःखात, संकटात पोळलेली माणसं शेवटी ज्योतिषाचा आणि देवाचा आधार घेतात असं मी ऐकलं होतं. ते आज मी स्वतःच अनुभवत होतो. एक तासाने माझा नंबर लागला. मी गुरुजींसमोर जाऊन बसलो. गुरुजी प्रसन्न चेहऱ्याने हसले.” बोला काय म्हणताय?” त्यांनी विचारलं. मी माझी पत्रिका त्यांच्यासमोर ठेवली.“गुरुजी बी.ई.चांगल्या मार्कांनी पास होऊन दिड वर्ष उलटलंय. साधी पाचदहा हजाराचीही नोकरी लागली नाही. सध्या खुप निराशा वाटतेय. कशात मन लागत नाही. आत्महत्येचे विचार मनात येतात”” साहजिकच आहे. बेरोजगारांची मानसिक अवस्था अतिशय वाईट असते. मी त्या अवस्थेतून गेलोय “” गुरुजी बघा बरं माझ्या नोकरीचा योग कधी आहे ते! आणि नोकरी कुठं मिळेल तेही सांगा”गुरुजींनी पत्रिकेवर नजर टाकली. खालची मान वर न करता म्हणाले“तुम्ही हुशार आहात. मेहनती आहात. पण पत्रिकेतल्या नोकरी, व्यवसायाच्या स्थानात अशुभ ग्रहांची युती आहे त्यामुळे नोकरी मिळण्यात अडचणी येताहेत” मग त्यांनी पंचांग उघडलं. मनाशी काही आकडेमोड केली. मग माझ्याकडे पहात म्हंणाले” पण वर्षापूर्वी नोकरीचा बऱ्यापैकी योग होता तेव्हा काही झालं नव्हतं का?”ते म्हणत होते ते खरंच होतं.” हो. एका काँलेजमध्ये नोकरीची आँफर होती पण पगार कमी होता आणि तोही चारचार महिने मिळत नाही असं ऐकण्यात होतं. शिवाय ते परमनंट करत नाहीत असं माहित झाल्यामुळे मी गेलो नाही” ” अच्छा.सगळ्या शिक्षणक्षेत्रात आजकाल अशीच पिळवणूक सुरु आहे. ठिक आहे आता एकवीस आँगस्ट नंतर चांगले योग आहेत. आँगस्ट महिन्यात राहूची महादशा संपून गुरुची महादशा सुरु होतेय. शिवाय गोचरीचे ग्रहही शुभस्थानात येताहेत. नोकरी शंभर टक्के मिळणार. मात्र ती दक्षिण दिशेला मिळेल. पण तुम्ही फार काळ नोकरी नाही करणार. स्वतःचा व्यवसाय सुरु कराल.त्यातही तुम्ही चांगली प्रगती कराल “ “बापरे! म्हणजे अजून सहा महिने वाट पहायची?”मी थोडं नाराजीने आणि अविश्वासाने म्हंटलं. एकतर सहा महिने असे घरी बसून काढायचे माझ्या जीवावर आलं होतं आणि माझ्या हातात मुंबईच्या तीन चार कंपन्यांचे काँल्स होते. त्यातल्या एकात तरी माझी निवड होईल असं मला वाटत होतं. अर्थात आजपर्यंतच्या अनुभवावरुन त्याचीही खात्री वाटत नव्हती. शिवाय आईवडिलांना सोडून दक्षिण भारतात जायची माझी अजिबात इच्छा नव्हती. गुरुजींनी खांदे उडवले. म्हंणाले “ग्रह तरी तेच सांगताहेत”“नोकरी लवकर लागावी यासाठी काही उपाय नाही का?”“करुनही फायदा नाही. उपायाच्या नावावर लोकांकडून पैसे उकळण्यातला मी नाही. तसंही विधीलिखित टळत नाही. दिड वर्ष वाट पाहिलीत. सहा महिने अजून पहा” मी निरुत्तर झालो.“गुरुजी तुमची दक्षिणा किती द्यायची?” गुरुजी हसले “मी बेरोजगारांकडून दक्षिणा घेत नाही. हे माझं एक समाजकार्य आहे असं समजा. नोकरी लागली, भविष्य खरं ठरलं की तुमची जेवढी इच्छा होईल तितकी दक्षिणा द्या. ओके?” मला आनंद झाला. मी त्यांचे आभार मानून तिथून बाहेर पडलो. उत्सुकतेपोटी मी गुरुजींची माहिती काढली. गुरुजींचं खरं नाव होतं चंद्रकांत पण त्यांना सगळे चंदू गुरुजीच म्हणायचे. गोरा रंग, देखणा चेहरा, सहा फुट उंची, कपाळावर गंध, मजबूत शरीरयष्टी. गुरुजी मेकँनिकल इंजीनियर आहेत असं चुकूनही वाटायचं नाही. वय असावं पस्तीस छत्तीस. ‘माझ्या कुंडलीत नोकरीचा योग नाही’ असं ते सर्वांना सांगायचे. पण त्यांच्या आईने त्यांना जळगांवबाहेर नोकरीला जाऊ दिलं नाही हे खरं सत्य आहे असं त्यांच्या जवळच्या लोकांचं म्हणणं होतं. एकुलता एक मुलगा, लग्नानंतर सात वर्षांनी नवसाने झालेला. त्यामुळे त्याला दूर पाठवायला ती माऊली तयार नव्हती. गुरुजींचे वडील ते दहावीत असतांनाच गेलेले. त्यामुळे जे काही करायचं ते जळगांवातच कर असं तिचं म्हणणं होतं. जळगांवात इंडस्ट्रीज नव्हत्या. गुरुजींना सुरुवातीला मुंबई पुण्याला बऱ्याच नोकऱ्या मिळण्याची संधी चालून आली होती पण आईमुळे ते जाऊ शकले नाही. स्वतःच्या भविष्याचा अभ्यास करता करता भविष्य सांगणे हाच त्यांचा व्यवसाय होऊन बसला. मनमानी दक्षिणा त्यांनी कधीही मागितली नाही तरीही त्यांना चांगली कमाई व्हायची. चांगला अनुभव आलेले लोक त्यांना बराच दानधर्म करायचे. गुरुजींचं लग्न झालं नव्हतं. ‘माझ्या कुंडलीत विवाहयोग नाही’ असंही ते म्हणायचे. त्याच्या लग्नाचे अनेक प्रयत्न झाले. पण केवळ लोकांचं भविष्य सांगून उदरनिर्वाह करणाऱ्याला आपली मुलगी द्यायला कोणीही तयार झालं नाही ही खरी वस्तुस्थिती होती. किंवा मला तशी ती वाटत होती. त्या सहा महिन्यात मी बऱ्याच ठिकाणी मुलाखतींना गेलो. गुरुजींचं भविष्य खोटं ठरवण्याच्या हेतूने मी इंटरव्ह्यूला जातांना चांगली तयारी करुन जायचो. पण मुलाखती चांगल्या होऊन देखील माझी कुठेच निवड झाली नाही. १६ आँगस्टला मला बंगलोरच्या एका कंपनीचा मेसेज आला. २२ आँगस्टला मुलाखतीला बोलावलं होतं. इच्छा नसतांनाही मी गेलो आणि आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे सिलेक्टही झालो. सुरुवातीलाच सहा लाखांचं पँकेज मिळालं. मला खुप आनंद झाला. चंदू गुरुजींचं भविष्य खरं ठरलं होतं. दोन महिन्यांनी मी जळगांवला आलो. गुरुजींना मी हजार रुपये दक्षिणा आणि पेढे तर दिलेच पण एका हाँटेलमध्ये पार्टीही दिली. त्यानंतर मी अनेक गोष्टीत गुरुजींचा सल्ला घ्यायला लागलो. ज्योतिषाला थोतांड समजणारा मी गुरुजींच्या सल्ल्याशिवाय कोणतंही कार्य करेनासा झालो. त्याचे फायदेही होऊ लागले. त्यांच्या सल्ल्यावरुन मी माझ्या बहिणीचं लग्नं एका हाँटेल व्यावसायिकाशी लावून दिलं. वर्षभरातच त्यांची भरभराट झाली. दुसरं शानदार हाँटेल सुरु झालं. आता घरात माझ्या लग्नाची बोलणी सुरु झाली. एका मुलीचं स्थळ सांगून आलं. मुलगी सुंदर होती. उच्चशिक्षित होती. माझ्यासह सर्वांनाच आवडली. मी तिची कुंडली चंदू गुरुजींना जाऊन दाखवली. ‘मुलीचं बाहेर अफेअर आहे. शक्यतो लग्न करु नका’ गुरुजींनी सल्ला दिला. त्यांच्यावर विश्वास ठेवून मी मुलीला नकार दिला. आश्चर्य म्हणजे एक महिन्यातच ती मुलगी एका परजातीच्या मुलाबरोबर पळून गेल्याची बातमी आली. मी गुरुजींना लक्ष लक्ष धन्यवाद दिले. नंतर मी गुरुजींच्या सल्ल्यानेच लग्न केलं. माझा संसार सुखात सुरु झाला. लग्नानंतर तीन वर्षांनी मला पुण्यात स्वतःची फँक्टरी सुरु करायची संधी मिळाली. बंगलोरची नोकरी सोडून मी पुण्यात स्थायीक झालो. गुरुजींचं हेही भविष्य खरं ठरलं. दोनच वर्षात माझी खुप भरभराट झाली. बंगला झाला. दोनतीन चारचाकीही झाल्या. परदेशी…

दारावरची बेल वाजली तशी योगिताने धावत जाऊन दरवाजा उघडला. बाहेर तिची मैत्रीण सुनंदा उभी होती.“ये ये सुनंदा. आज अचानक कसं येणं केलंस? बस, मी पाणी घेऊन येते”तिला पाणी देऊन योगिता तिच्या समोर जाऊन बसली. सुनंदाने पाणी पिऊन ग्लास टेबलवर ठेवला आणि हसून म्हणाली“अगं काही नाही, मी सध्या हैदराबादी मोत्यांच्या दागिन्यांचा बिझिनेस सुरु केलाय. म्हंटलं आज तुला सुटी असते तर दाखवावे तुलाही काही”“अरे वा! दाखव ना. आवडले तर जरुर घेईन मी!” योगिता हर्षाने म्हणाली. सुनंदाने बँग उघडली. त्यातून अनेक प्रकारचे दागिने काढून तिने टेबलवर मांडून ठेवले. ते दागिने पहात दीडदोन तास कधी उलटले तेच योगिताला कळलं नाही. त्यातून तीन हजाराचा नेकलेस आणि अडिच हजाराच्या बांगड्या तिने पसंत केल्या. तेवढ्यात आतमध्ये झोपलेली अनुजा बाहेर आली.“बाबा उठलेत का ग अनू?” तिने अनूजाला विचारलं.“हो. पुस्तक वाचताहेत” अनू म्हणालीयोगिता निवडलेले दागिने घेऊन बेडरुममध्ये गेली. पुस्तक वाचणाऱ्या अर्पितला ते दागिने दाखवत म्हणाली“अहो बघा किती सुंदर दागिने आहेत. आणि स्वस्तही आहेत. आपल्याकडे हेच दागिने दहा हजाराला मिळतील. विशेष म्हणजे सुनंदा यांची गँरंटी घेतेय” अर्पितने एक नजर त्या दागिन्यांवर टाकली मग पडलेल्या चेहऱ्याने तो तिला म्हणाला. “योगिता दागिने चांगले आहेत गं. पण तुला माहितेय सध्या आपली परीस्थिती कशी आहे ते!”अर्पितने तिच्या उत्साहावर पाणी फिरवलेलं पाहून योगिता संतापली“हे तुमचं नेहमीचंच आहे. काहीही उत्साहाने घ्यायला गेलं की लगेच तुमचा परीस्थितीचा बहाणा तयार असतो. आम्ही कधी हौसमौज करायचीच नाही का?” अर्पितचा चेहरा अजूनच केविलपणा झाला. त्याने काहीच उत्तर दिलं नाही. त्याच्या चेहऱ्यावरचा नकार ओळखून योगिता अजूनच बिथरली. त्याच्याकडे संतापाने पहात ती तणतणतच बाहेर आली. “राहू दे गं बाई सुनंदा, ते नाही म्हणताहेत”सुनंदा आश्चर्यचकीत झाली.“का गं? का नाही म्हणताहेत?”“नेहमीचंच कारण, सध्या पैसे नाहीत. माझं मेलं नशीबच वाईट. लग्नानंतर कधी माझी हौसमौज झाली नाही. नणदा आणि सासू-सासऱ्यांचं करण्यातच सगळं आयुष्य गेलं. स्वतःसाठी तर कधी जगताच आलं नाही” “पण योगिता, तू स्वतः कमावतेस. मग स्वतःसाठी काही खर्च करण्याचा तुला एवढासुध्दा हक्क नाही? एवढ्याशा पैशासाठी तुला नवऱ्याला विचारावं लागतं?”सुनंदाने आगीत तेल ओतण्याचा प्रयत्न केला. तिच्या या प्रश्नावर योगिताचे डोळे भरुन आले. भरलेल्या गळ्याने ती सुनंदाला म्हणाली” हे असंच आहे बाई. मी म्हंटलं ना माझं नशीबच वाईट आहे म्हणून! जाऊ दे. पुढच्या महिन्यात मी नक्की घेईन किंवा मध्ये जमलं तर तुला फोन करते” “चालेल. पण लवकर कर. सध्या डिस्काउंट सुरु आहे. नंतर महागात पडतील दागिने”योगिताने मान डोलावली. सुनंदाने दागिने आवरुन बँगेत ठेवले आणि ती निघून गेली.अर्पित आतमध्ये हे सर्व ऐकत होता. योगिताचं बोलणं ऐकून तो चांगलाच दुखावला. सुनंदा गेल्याचा अंदाज आल्यावर तो बाहेर आला.रागावलेल्या योगिताला म्हणाला “योगिता या महिन्यात घरपट्टीचे पाच हजार भरायचे आहेत शिवाय अनुजाच्या क्लासची फीसुध्दा भरायची आहे” वस्तुस्थिती लक्षात आल्यावर योगिता जरा वरमली तरीही आपला राग कायम ठेवत म्हणाली“खर्च कधी नसतात हो आपल्याकडे? मग काय मरेपर्यंत आम्ही काही हौसमौजच करायची नाही?”“तसं नाही योगिता पण……..”त्याचं न ऐकताच ती रडतरडत आत निघून गेली. अर्पित तिच्याकडे बघत राहिला. तिचं मन त्यालाही कळत होतं. पण इलाज नव्हता. दोघांचं लग्न झालं त्याअगोदरपासून योगिता नोकरी करत होती. लग्नानंतर दोन नणंदा आणि नेहमी आजारी असणारे सासूसासरे यांच्या दिमतीतच दोघांचे पगार संपून जायचे. जी बचत ती कशीबशी करायची तीही नणंदांच्या लग्नात संपून गेली. कालांतराने सासूसासरे वारले. आतातरी खर्च करायला मोकळेपणा मिळेल असं वाटत असतांनाच एक टू बी एचकेचं स्वतःचं घर असावं असं योगिताला वाटू लागलं. घर तर झालं पण त्यासाठी अर्पितला कर्ज घ्यावं लागलं. त्याचा अर्ध्याहून अधिक पगार त्या कर्जाच्या हफ्त्यातच जायचा. योगिताच्या पगारावर घर चालायचं. अर्थातच मनमोकळेपणाने खर्च करायची योगिताची इच्छा अपूर्णच रहायची. जेव्हा बघावं तेव्हा मन मारुन जगणं तिला असह्य व्हायचं पण इलाज नव्हता.अर्पितचीही परीस्थिती काही वेगळी होती अशी नाही. त्यालाही पर्यटनाची खुप आवड होती पण पैसे नाहीत म्हणून आजपर्यंत तो कुठेच जाऊ शकला नव्हता. पैशाअभावी बायकोची होणारी चिडचिड त्यालाही दिसायची पण त्याचाही नाईलाज होता. त्यातून आता मुलं मोठी होत होती. त्यांचा शिक्षणाचा खर्चही खुप वाढला होता. अशा परिस्थितीत सगळी हौसमौज सोडून काटकसर करणं अत्यावश्यकच झालं होतं. बजेटचं काम अर्पितकडेच असल्याने खर्चाचा ताळमेळ बसवण्याचं जिकीरीचं काम त्यालाच करावं लागायचं. योगिता पगार झाला की सगळा पगार त्याच्या हातात देऊन मोकळी व्हायची. रुपया रुपयाचा हिशोब ठेवतांना त्याला नेहमीच बायको आणि मुलांची नाराजी सहन करावी लागायची. ती तो नाईलाजाने सहन करायचा कारण एक्स्ट्रा इन्कमचा कोणताही मार्ग त्याला दिसत नव्हता. पुढच्या महिन्यात योगिताचा पगार झाल्यावर तिने तो पगार अर्पितच्या हातात दिला. अर्पितने त्यातले दहा हजार काढून तिच्या हातावर ठेवले. तिने आश्चर्याने त्याच्याकडे पाहिलं.“हे काय? परत का देताय?” तिने विचारलं“काही नाही. मागच्या महिन्यात तुला मोत्यांचे दागिने घ्यायचे होते ना, ते घेऊन ये.बऱ्याच वर्षात तुला साडी घेतलेली नाहीये. लग्नासमारंभात जाण्यासाठी एकदोन साड्याही घेऊन ये”योगिता आश्चर्याने त्याच्याकडे पाहून म्हणाली“काय लाँटरीबिटरी लागली की काय तुमची? एकदम दहा हजार? घरातल्या बाकीच्या खर्चाचं काय करायचं?” “करेन मी काहीतरी. तू नकोस त्याची काळजी करु” अर्पित म्हणालायोगिता खुश झाली. आयुष्यात पहिल्यांदाच मनसोक्त खरेदी करता येणार याचा तिला प्रचंड आनंद झाला. दुसऱ्या दिवशी कंपनीतून सुटल्याबरोबर तिने सुनंदाला फोन करुन दागिने घेण्यासाठी येत असल्याचं कळवलं. सुनंदाच्या घरी जाताजाता मध्येच बाजार लागत असल्याने ती बाजाराकडे वळली. साडीच्या दुकानाजवळ तिने स्कुटी लावली. आतमध्ये ती शिरणार तोच तिच्या मनात एक विचार चमकून गेला “खरंच का आपल्याला साड्यांची आणि दागिन्यांची इतकी गरज आहे? दुसरं काही महत्वाचं तर नाही?” या विचारासरशी तिने घरातलं चित्र डोळ्यासमोर आणलं. अनुजाचं-तिच्या मुलीचं दफ्तर फाटलं होतं. सौरभ-तिचा मुलगा क्लासला जाण्यासाठी बऱ्याच महिन्यांपासून सायकल मागत होता. पण ते शक्य न झाल्याने त्याला आवडत नसतांनाही त्याच्या मित्रांच्या बाईकवर जावं लागत होतं. आणि अर्पित…हो त्याचेही शुज फाटले होते. तीन वर्षापासून तो त्यांना वारंवार शिवून वापरत होता. गेल्या पाचसहा वर्षात त्याने नवीन कपडे घेतले नव्हते. तिला तरी मागच्या वर्षी नातेवाईकांच्या लग्नात दोन नव्या कोऱ्या साड्या मिळाल्या होत्या. तिला अचानक तिच्या वडिलांची आठवण आली. तेही स्वतःसाठी काहीही खरेदी न करता बायको-मुलांच्या आनंदासाठी पगार खर्च करायचे. कधी कोणी टोकलंच तर म्हणायचे “मला कोण बघतंय?हौसमौज करायचे दिवस तुमचे आहेत.तुम्ही चांगलं राहिलंच पाहिजे”.अर्पित तरी दुसरं काय करत होता? कर्ता पुरुष म्हणून कुटुंबाला पोसण्याची जबाबदारी त्याची होती. ती तो स्वतः हाल अपेष्टा सोसून पार पाडत होता. अचानक नवऱ्याच्या आठवणीने तिचे डोळे भरुन आले. “छे! खरी गरज अर्पित आणि मुलांना आहे. आपण काय दागिने आणि साड्या आताच घेतल्या पाहिजेत असं नाही. दिवाळीचा बोनस मिळाला की आपल्याला हट्टाने त्या घेता येतील” या विचारासरशी तिने निर्णय पक्का केला. ती वळली. स्कुटी घेऊन तिने आपला मोर्चा बुटांच्या दुकानाकडे वळवला. अर्पितसाठी तिने आठ नंबरचा चांगला दिडहजार रुपयाचा बुट, साँक्स घेतले. मग कपड्यांच्या दुकानात जाऊन तिने त्याच्यासाठी शर्ट, पँटचे दोन पीस घेतले. अनुजासाठी नवीन स्कुलबँग घेतली. इतर सटरफटर खरेदी करुन ती सायकलच्या दुकानात शिरली. पाचसहा हजारात चांगली सायकल येते हे ऐकून तिला आनंद झाला. ती घ्यायला मात्र…

घरातलं आवरुन मनीषा धुण्याभांड्याच्या कामासाठी निघाली तशी तिची भाची,सायली तिला म्हणाली” लवकर येजो आत्या.परवाले माह्या हँपी बर्थडे हाये .मले नवा फराक घेनं हाये ना?”मनीषा हसली. “हा वं! माह्या ध्यानात हाये. मी आली की जाऊ आपण बाजारले”मनीषाने जाण्यासाठी चपला पायात अडकवल्या. तशी तिची मुलगी सरला सायलीला म्हणाली“जाती का वं सायली मां संग? ते वकीलसायेब छोट्या पोराईले चाँकलेट देता” चाँकलेट म्हणताच सायलीचा चेहरा खुलला. तरी पण तिने विश्वास न बसून मनीषाला विचारलं” हा वं आत्ये? खरंच चाँकलेट देता?”” हाव. चलती का मंग?” मनीषाने विचारलं तशी छोट्या सायलीने सरळ चप्पल घातली. मनीषाने तिचा हात धरला आणि दोघीही झोपडपट्टीतल्या छोट्या गल्लीतून चालू लागल्या. सायली ही मनीषाच्या भावाची मुलगी. भाऊ एका खेड्यात शेतमजुराचं काम करायचा. त्याची बायको चित्रा हीसुद्धा मजुरीला जायची. अख्ख्या गावात चित्रासारखी सुंदर आणि उफाड्याची दुसरी बाई नव्हती. पण गरीबीतलं सौंदर्य शापित असतं असं म्हणतात. गावाच्या पाटलापासून तरण्याताठ्या पोरांचा तिच्यावर डोळा होता. गावापासून जवळच एक साखर कारखाना होता. कारखान्याच्या चेअरमनच्या पोराने एकदा चित्राला पाहिलं आणि वेड लागल्यागत तो तिच्या मागे लागला.” मी लगीन झालेली बाई हाये. मले एक पोरगी बी हाये. तुम्ही माह्या मागे लागू नका “असं चित्राने त्याला निक्षून सांगितलं.पण पोरगा ऐकत नव्हता. एकदा शेतातून परत येत असतांना चेअरमनच्या पोराने तिला गाठलं. तिचा हात धरला.चित्राने आरडाओरड तर केलीच पण पोराच्या थोबाडीत मारली. गोष्ट पोलिसांपर्यंत गेली. ड्युटीवरच्या हवालदाराने चित्राची तक्रार नोंदवून घेतली तर नाहीच उलट तिलाच दमदाटी केली. प्रकरण चिघळलं तसे तालुक्याचे आमदार धावत आले. त्यांनी दोघात समेट घडवून आणला. पुन्हा चित्राच्या वाट्याला जाणार नाही या बोलीवर चेअरमनच्या पोराला सोडून देण्यात आलं. काही दिवस शांततेत गेले. एक दिवस चेअरमनच्या पोराने चित्राच्या नवऱ्याला बेदम दारु पाजली. दारु पिऊन तो बेहोश झाल्यावर त्याला मित्रांच्या मदतीने गावाबाहेरच्या शेतात टाकून दिलं. रात्री अकरा वाजता गावात सामसुम झाल्यावर चेअरमनचा पोरगा दोन मित्रांसोबत चित्राच्या झोपडीजवळ आला. चित्राने दार उघडताच तिचं तोंड दाबून तिघं आत शिरले. चित्राची पोरगी सायली शांतपणे झोपली होती. तिघांनी आळीपाळीने चित्रावर सामुहिक बलात्कार केला. चित्रा संधी साधून जशी किंचाळली तशी सायलीला जाग आली. समोरचं द्रुश्य पाहून ती थरथर कापू लागली. तशाही परीस्थितीत ती बाहेर येऊन ओरडू लागली. ते ऐकून चित्रानेही ओरडायला सुरुवात केली. त्या ओरडण्याला संतापून चेअरमनच्या पोराने जवळचाच कोयता उचलला आणि चित्रावर सपासप वार करुन चित्राची हत्या केली. एव्हाना सायलीच्या ओरडण्याने आख्खी झोपडपट्टी जागी झाली. चित्राला तसंच रक्तबंबाळ अवस्थेत सोडून चेअरमनचा पोरगा मित्रांसोबत धावत सुटला. लोकांनी त्याला पकडण्याचा प्रयत्न केला पण हातातल्या कोयत्याचा धाक दाखवून तो आपल्या गाडीने पळून जाण्यात यशस्वी झाला. जातांना एका पोराने आपल्या मोबाईलवर त्याचा आणि गाडीचा फोटो काढला. चित्राचा नवरा सकाळी घरी आला. ज्यांनी आपल्याला दारु पाजली त्यांनीच आपल्या बायकोवर बलात्कार करुन तिचा खुन केला हे ऐकून त्याला जबरदस्त धक्का बसला. चित्राचा पोस्टमार्टेम नंतर अंत्यविधी झाला तसा चित्राचा नवरा गुपचुप शेताकडे पळाला. तिथे पडलेलं किटकनाशक पिऊन त्याने आत्महत्या केली. सहा वर्षाची सायली अनाथ झाली.वहिनीच्या अंत्यविधीला आलेल्या मनीषाला भावाचाही अंत्यविधी पहावा लागला. अनाथ झालेल्या भाचीला छातीशी कवटाळून मनीषा शहरात आपल्या घरी आली. सुदैवाने मनीषाचा नवरा चांगल्या स्वभावाचा होता. पण घरात आधीच तीन पोरं होती.त्यात सायलीची भर पडली होती. मनीषाचा नवरा मार्केटमध्ये हमाली करायचा. संसाराला हातभार म्हणून मनीषा चार घरची धुणीभांडी करायची. तीन पोरांना पोसतांना सायलीची अडचणच होणार आहे हे मनीषाही जाणून होती. पण आपल्या घासातला घास ती पोरक्या झालेल्या सायलीला भरवत होती. सायलीला घेऊन ती वकीलसाहेबांच्या घरी आली. या बंगल्यात काम करायला मनीषाला खुप आवडायचं. वकिलसाहेबाची बायको खडूस असली तरी वकीलसाहेब दिलदार होता. दर दिवाळीला साडीचोळी तर मिळायचीच शिवाय बोनस आणि पगारवाढही असायची. वकीलसाहेब गरीबीतून वर आला होता असं ती ऐकून होती. वकीलसाहेबांना लहान मुलं फार आवडायची. तीची मुलं तिच्यासोबत असली की हमखास चाँकलेट नाहीतर काहीतरी खाऊ मिळायचा. मुलं खुष होऊन जायची. त्यांची स्वतःची मुलं मोठी होऊन मुंबईत शिकत होती. आज सायलीची बडबड ऐकून ते बाहेर येतील आणि सायलीला चाँकलेट देतील असं तिला वाटून गेलं. झालंही तसंच. थोड्याच वेळात ते बाहेर आले. “कोण ही बडबड करणारी गोड मुलगी?”त्यांनी विचारलं.“माह्या भावाची पोरगी हाये”” अस्सं!काय नाव बेटा तुझं?”” सायली” सायली लाजून म्हणाली” अरे व्वा!छान नाव आहे. शाळेत जातेस का?”” हाव. पयलीत हाये”“वा छान! चाँकलेट आवडतं का तुला?” सायलीने खुश होऊन जोरजोरात मान हलवली. वकिलसाहेब आत गेले. एक मोठं कँडबरी चाँकलेट घेऊन आले. ते एवढं मोठं, महागडं चाँकलेट पाहून सायली हरखली. असं चाँकलेट तिने फक्त टिव्हीवर पाहिलं होतं. तिच्या हातात चाँकलेट देऊन वकीलसाहेब आत जाणार तेवढ्यात सायली एकदम म्हणाली “माह्या नं परवाले हँपी बर्थडे हाये.आत्या मले फराक घीसन देणार हाये” वकीलसाहेब जोरात हसले. मनीषाला म्हणाले. “मनीषाताई परवा हीला घेऊन या माझ्याकडे.मी तिला गिफ्ट देईन. काय सायली हवं ना गिफ्ट?”सायलीचा चेहरा एकदम उजळला. तिने हसून जोरजोरात मान हलवली. वकीलसाहेब आत निघून गेले. सायली चाँकलेटकडे हसऱ्या चेहऱ्याने पाहू लागली. भाचीला खुश पाहून मनीषालाही आनंद झाला. वकीलसाहेब आत गेले तेव्हा त्यांचे तीन असिस्टंट त्यांचीच वाट बघत होते. वकीलसाहेबांनी डायरी उघडून आजच्या खटल्यांवर नजर टाकली. असिस्टंटना सुचना करुन त्यांना आँफिसमध्ये भेटायला सांगितलं. दोन खटल्यात त्यांना स्वतःला आर्ग्युमेंट करायचं होतं. एकंदरीत आजचा दिवस व्यग्र असला तरी काळजीचा नव्हता. वकीलसाहेब म्हणजे अँड.रत्नाकर नाईक आज जिल्ह्यातले नावाजलेले वकील होते.जिल्ह्यातच नव्हे तर हायकोर्टातही त्यांचं चांगलंच वजन होतं. अतिशय बुध्दीमान,अभ्यासू, धुर्त, चाणाक्ष नाईकसाहेबांकडे केस दिली आणि ते हरले असं कधीच होत नव्हतं. किंबहुना त्यांचं नाव ऐकलं की विरोधी पक्षकारांचे वकील थरथर कापायचे. आपण हरणार हे त्यांना अगोदरच समजून जायचं इतका त्यांचा दरारा होता. त्यांनी आर्ग्युमेंट सुरु केलं की न्यायाधीशही मंत्रमुग्ध व्हायचे. त्यांचे मुद्दे खोडून काढणं इतर वकीलांना अतिशय कठीण जायचं. आज मिळत असलेली किर्ती नाईकसाहेबांना सहजासहजी मिळालेली नव्हती. त्यांचं बालपण अतिशय गरीबीत गेलं होतं. ते फक्त दोन वर्षांचे असतांना त्यांचे वडील कसल्याशा आजाराने वारले. आई अशिक्षित. मुलगा गेला म्हणून सासरच्यांनी तिला हाकलून दिलेलं. माहेरही दरीद्री. झोपडपट्टीत शेजारी राहणाऱ्या भाजीवालीकडून तिने भाजी विकायचा व्यवसाय शिकून घेतला. भल्यापहाटे उठून मार्केटला जायचं. लिलावात विकत घेतलेली भाजी टोपलीत घालून ती जड टोपली डोक्यावर ठेवायची आणि उन्हातान्हात गल्लोगल्ली फिरायचं. दुपारी घरी येऊन शेजारपाजारच्या झोपड्यात खेळणाऱ्या छोट्या रत्नाकरला स्वयंपाक करुन खाऊ घालायचं. दुपारनंतर परत गल्लोगल्ली फिरायचं असा तिचा रोजचा दिनक्रम. पोराने शिकून मोठं व्हावं ही त्या माऊलीची इच्छा. रत्नाकर नगरपालिकेच्या शाळेत जाऊ लागला. शाळेची अवस्था भयंकर होती. भिंतींचा रंग उडालेला. पावसामुळे त्यांना ओल आलेली. जागोजागी फरशी उखडलेली. तुटलेले बाक. असं असूनही रत्नाकरला ती शाळा आवडायची. झोपडपट्टीतल्या नरकात जगण्यापेक्षा दिवसातले पाच तास इथे घालवायला त्याला आवडायचे.मुळातच बुध्दिमान असलेला रत्नाकर शाळेत पहिला येऊ लागला.हे ऐकलं की त्याच्या आईचं ह्रदय अभिमानाने भरुन यायचं. आपला लेक नक्की मोठा साहेब होणार याची तिला खात्री वाटू लागली. सगळं ठिक चाललं असतांना रत्नाकरच्या आईला दम्याचा आजार जडला. रात्रीबेरात्री खोकून खोकून तिचा जीव अर्धमेला व्हायचा. ती उठून…

“आई आनंदाची बातमी आहे.मला ९८ टक्के मिळाले” आईला मिठी मारत मानस म्हणाला.सुनिताच्या डोळ्यात आनंदाश्रू उभे राहीले. “खुप खुप अभिनंदन बेटा. तुझ्या कष्टाचं चीज झालं. बाबांना सांग लवकर. त्यांनाही खुप आनंद होईल” मानसने सुभाषला फोन लावला.आपला रिझल्ट सांगितला. “अरे वा खुप मस्त. अभिनंदन बेटा. मी आलोच घरी” सुभाष म्हणाला .मानस हा सुभाष-सुनिताचा एकुलता एक मुलगा. दोघांच्या आशा, स्वप्नं सगळी मानसभोवती केंद्रित झालेली. दहावीच्या परीक्षेत त्याला चांगले मार्क मिळावे यासाठी शहरातल्या एका नामांकित क्लासमध्ये त्याला अँडमिशन करुन दिली होती. खरं तर दोघांच्या खाजगी नोकऱ्या.क्लासची महागडी फी त्यांना परवडत नव्हती तरीसुद्धा स्वतः वर्षभर काटकसर करुन त्यांनी मानसला कोणतीही अडचण येऊ दिली नव्हती. मानसनेही त्याची जाण ठेवत आईवडिलांना अपेक्षित असं दणदणीत यश दहावीत मिळवलं होतं. सुभाष घरी आला. येतांना त्याने पेढे आणले होते. मानसला जवळ घेऊन त्याने त्याला पेढा खाऊ घातला. “बाबा आमच्या क्लासच्या सरांनाही पेढे द्यायचे का?” “हो मग! अरे त्यांच्यामुळे तर तुला इतके छान मार्क्स मिळालेत. चल जाऊया आपण त्यांच्याकडे” दोघंही बापलेक पेढे घेऊन मानसच्या क्लासमध्ये पोहोचले.क्लासमध्ये खुप गर्दी होती. रिझल्ट लागलेल्या विद्यार्थ्यांचे पालक सरांना भेटायला आले होते. “अरे ये ये मानस आणि मनःपूर्वक अभिनंदन.९८ टक्के मिळाले ना?” सरांनी हाक मारुन मानसला जवळ बोलावलं.“हो सर. थँक्यू सर” मानस म्हणाला.“सर हे घ्या पेढे. तुमच्यामुळे मानसला एवढं मोठं यश मिळालं”सरांना पेढे देत सुभाष म्हणाला.सरांनी पेढे घेतले आणि हसत म्हणाले.“सुभाषभाऊ पुर्ण शहरात आपला क्लास टाँपवर आहे. अहो २५ मुलांना ९५%च्यावर, ५० मुलांना ९० च्यावर आणि ३० मुलांना ८०%वर मार्क्स आहेत.” मानसला आठवलं या क्लासमध्ये ९वीत ८०%असलेल्यांनाच प्रवेश मिळतो. याचा अर्थ सगळी स्काँलर मुलंच इथे घेतली जातात. ही मुळातच स्काँलर असलेली मुलं अर्थातच चांगले मार्क्स मिळवणारच होती. त्याला प्रश्न पडला ‘मग या मुलांच्या यशात खरंच क्लासचा काही रोल होता? आणि कमी टक्के असलेल्या मुलांनी चांगल्या क्लासमध्ये शिकायचंच नाही का? हुशार नसलेल्या मुलांनी मग जायचं कुठे? “सर ९वीत ७०% मिळालेल्या माझ्या मित्राच्या भावाला आपल्या क्लासमध्ये अँडमिशन मिळेल?” मुद्दामच त्याने सरांना विचारलं “अजिबात नाही. आपण आपल्या क्लासचा दर्जा उच्च ठेवलाय मानस आणि आपण तो मेन्टेन करतो” सर आत्मप्रौढीने म्हणाले. तेवढ्यात इतर पालक आत शिरले तेव्हा मानस आणि सुभाषने सरांचा निरोप घेतला. रिझल्ट लागला. आता अँडमिशनची प्रक्रीया सुरु झाली. ११वी-१२वी करुन मेडीकलला जायची मानसची इच्छा होती. आपल्या मुलाने डाँक्टर व्हावं असं सुनीता-सुभाषचंही स्वप्न होतं. शहरातल्या एका नामांकित काँलेजमध्ये वार्षिक १५ हजार रुपये भरुन मानसने प्रवेश घेतला. मानसचा काँलेजला जायचा पहिलाच दिवस म्हणून सुनिता मुद्दामच घरी राहिली. मानस काँलेजला गेला आणि दोन तासातच परत आला. “अरे! काँलेजला गेला नाहीस?” सुनीताने विचारलं.“अगं गेलो होतो. पण दोनचारच मुलं आली होती. त्यामुळे पिरीएडस् होऊ शकले नाहीत. माझा मित्रही आला होता. तो म्हणाला आजकाल काँलेज कुणीच अटेंड करत नाहीत. फक्त प्रँक्टिकलला येतात”“अरे मग शिकणार कसं?”“काँलेजमध्ये चांगलं शिकवत नाहीत म्हणून सगळे क्लासेस लावून घेतात ““अरे मग काँलेजची आपण एवढी फी भरतो ती कशासाठी?”“फक्त नावासाठी आणि परीक्षा देण्यासाठी.चांगल्या काँलेजमधून शिकलो हे सांगण्यासाठी”” ते काही नाही. तू काँलेजची लेक्चर्स अटेंड करत जा” सुनीता रागाने म्हणाली. “अगं आई आम्ही गेलो होतो प्राचार्यांना भेटायला. ते म्हंटले किमान दहा तरी मुलं येऊ द्या क्लासमध्ये, मग पाठवतो प्राध्यापकांना. त्यांचं म्हणणं आहे की विद्यार्थीच बसत नाहीत लेक्चर्सना. आम्ही तर तयार आहोत”“बापरे म्हणजे काय आता क्लासेस लावायचे?”“काही इलाज नाही आई. मेडीकलला जायचं म्हंटल्यावर क्लासेस तर लावावेच लागतील”सुनीताने कपाळावर हात मारुन घेतला. आधीच दोघांची तुटपुंजी कमाई त्यात हा नवीन खर्च. संध्याकाळी सुभाष घरी आल्यावर मानसने सगळा किस्सा त्याला सांगितला.“ठिक आहे. पण क्लासेस लावायचे तर कुठे? चांगले क्लासेस कोणते आहेत? “सुभाषने विचारलं.“हो मी काढलीय माहिती. तुम्हाला वेळ असेल तर जाऊन यायचं का?”“जावंच लागेल. शिकण्यासाठी हे सर्व करावं तर लागणारच आहे” दोघं एका क्लासमध्ये पोहोचले. बाहेर बसलेल्या रिसेप्शननिस्टने मार्क्स विचारले. त्यांनी सागितल्यावर ती म्हणाली.“ठिक आहे. आमची ११वी, १२वीची मिळून १,८०००० फी आहे एका टप्प्यात भरली तर! तुम्ही चार टप्प्यातही भरु शकता. पण मग ५० हजाराचे चार टप्पे. अशी फी होईल दोन लाख.”“बापरे एवढी फी?कोणी देतं का?” सुभाषने विचारलंती हसली आणि जरा मग्रुरीनेच म्हणाली. “कुणी देतं का? अहो सर आमची १२० विद्यार्थ्यांची कँपँसिटी आहे. ११५जागा भरल्यात. तुम्ही घाई केली नाहीत तर तुमच्या मुलाला अँडमिशन मिळणं मुश्किल आहे. मुलांच्या चांगल्या भवितव्यासाठी खर्च हा करावाच लागतो” तेवढ्यात एक मुलगी आईवडिलांसोबत चौकशी करण्यासाठी आली. रिसेप्शनिस्टने तिला मार्क्स विचारले. तिने ७५ टक्के सांगितल्यावर ती म्हणाली.“साँरी ८५ टक्क्यांच्या खाली आम्ही अँडमिशन देत नाही. पण आम्ही तुला वेटींगवर ठेवू. आमच्या उरलेल्या पाच जागा भरल्या नाहीत तर आम्ही तुला काँल करु.” मुलीचा चेहरा पडला. तिचे पालक रिसेप्शनिस्टला विनवण्या करु लागले. “अहो एकदा सांगितलं ना तुम्हाला” रिसेप्शनिस्ट त्यांच्यावर खेकसत म्हणाली. “मी काही करु शकत नाही म्हणून”“अहो पण इथे वाट बघत बसलो तर बाकीचे क्लासेस फुल्ल व्हायचे. मग तिथेही अँडमिशन मिळणार नाही” त्या मुलीचे वडिल अगतिकतेने म्हणाले. “साँरी. तुम्ही सरांना भेटू शकता” तो संवाद ऐकून मानसला काय वाटलं कुणास ठाऊक तो त्या रिसेप्शनिस्टला म्हणाला“मँडम तुम्ही यांना अँडमिशन द्या. मला नाही घ्यायची अँडमिशन” तिथे बसलेले सगळे त्याच्याकडे अवाक होऊन बघू लागले.“अरे मानस असा काय करतोस? अँडमिशनसाठीच तर आलो ना आपण?” सुभाष आश्चर्यचकीत होऊन म्हणाला.“नाही बाबा. आपण फक्त चौकशीसाठी आलोय. चला आपण बाहेर जाऊया” आणि तो उठून बाहेरही पडला. सुभाषही हतबल होऊन त्याच्यामागे बाहेर पडला. “मानस काय वेडेपणा चालवलाय? अरे आपल्या शहरातला सर्वात नावाजलेला क्लास आहे हा आणि तू….”“नावाजलेला आहे कारण ते हुशार मुलांनाच प्रवेश देतात. बघितलं ना तुम्ही, त्या मुलीला क्लासची खरी गरज होती. तिला ते प्रवेश देत नव्हते. आणि बाबा मला इतका महागडा क्लास लावायचाच नाहिये. आपण एखादा नवा क्लास बघू. ते फी कमी घेतात आणि नांव मिळवण्यासाठी चांगलंसुध्दा शिकवतात” “तू पैशांची काळजी नको करुस मानस. तुला डाँक्टर करायचं आमचं स्वप्न आहे. प्रसंगी आम्ही स्वतःला गहाण ठेवू पण तुला कसलीच कमी पडू देणार नाही” मानस हसला “मला समजतंय ते बाबा पण त्याची काहीच गरज नाही. चला आपण दोनतीन क्लास बघू आणि फायनल करु” तीन क्लासमध्ये चौकशी केल्यानंतर चौथ्या क्लासमध्ये त्यांनी प्रवेश नक्की केला. मानससारखा हुशार मुलगा आपला क्लास जाँईन करतोय हे पाहून क्लासवाल्यांनाही आनंद झाला. मानस काँलेजमध्येही तीनचार वेळा जाऊन आला पण पिरीएडस् कुणीच अटेंड करत नव्हतं याचं त्याला दुःख होत होतंएकदा केमिस्ट्रीच्या प्रँक्टिकलला सगळे विद्यार्थी जमले. आज सगळ्यांशी बोलायचंच असं मानस ठरवून आला होता. प्रँक्टिकल संपल्यावर व्हरांड्यात जमलेल्या मुलांकडे तो गेला. “मित्रांनो तुमच्यापैकी क्लास कुणी नाही लावलेला?”सगळे एकमेकांकडे पाहू लागले. एक मुलगा म्हणाला “अरे वेड्या सायन्सचा स्टुडंट क्लास लावणार नाही असं कधी होईल का?”“आम्ही नाही लावला क्लास.का काय झालं?” सगळ्यांच्या नजरा त्या आवाजाकडे वळल्या.चारपाच गरीब घरची मुलं समोर उभी होती. “का? तुम्ही का नाही लावला क्लास?” मानसने विचारलं. “आम्ही १५किमी. वरच्या एका खेड्यात रहातो. घरची परीस्थिती एवढी चांगली नाहिये. आमच्यापैकी कुणाचे वडील शेती करतात…

आरवने घड्याळात पाहीलं. सकाळचे आठ वाजले होते.त्याच्या मित्रांचा अजून पत्ता नव्हता.खरं म्हणजे ते येणार असं काही ठरलं नव्हतं पण दरवर्षीप्रमाणे ते येतील मग रंगांची आतषबाजी सुरु होईल अशी त्याला अपेक्षा होती. “आरव अंघोळ करुन घे रे”किचनमधून आई ओरडली. तिने असं ओरडायची ही तिसरी वेळ होती. आरवने तिला काहीही उत्तर दिलं नाही. आपण मित्रांची वाट बघतोय हे तो तिला कोणत्या तोंडाने सांगणार होता? कारण गेल्या कित्येक महिन्यात कुणीही मित्र त्याला भेटायला आला नव्हता किंवा तो स्वतःही कुणाला भेटायला गेला नव्हता. पण आजतरी कुणीतरी येईल ही आशा सोडवत नव्हती म्हणून तो दरवाजाकडे डोळे लावून बसला होता. नऊ वाजले तसं त्याला निराशेने घेरलं. अजूनही त्याचे मित्र आले नव्हते आणि त्यांनी का यावं? आरवने बारावी नापास झाल्यानंतर सगळ्या मित्रांशी संबंध तोडून टाकले होते. त्याच्या आईवडिलांनी,मित्रांनी त्याला किती समजावलं होतं की नापास होण्यात त्याची काहीही चूक नव्हती. आणि ते खरंच होतं. आरव काँलेजमधला सर्वात हुशार विद्यार्थी! तो मेरीटमध्ये येणार हे सगळ्यांनीच ग्रुहीत धरलं होतं पण परिक्षेच्या पाच दिवस अगोदर आरव डेंग्यूने आजारी पडला. डेंग्यूचं निदान झालं तसं डाँक्टरांनी त्याला अँडमीट व्हायला सांगितलं. आरवने नकार दिला. परिक्षा ऐन तोंडावर असतांना अँडमीट होणं त्याला शक्यच नव्हतं. पण पहिल्या पेपरच्या आदल्या दिवशी आरव तापाने फणफणला. त्याच्या वडिलांनी धावपळ करुन त्याला अँडमीट केलं. आरवची अवस्था क्रिटिकल झाली. त्याला आईसीयू मध्ये ठेवावं लागलं. देवाची क्रुपा म्हणूनच तो वाचला. वीस दिवसांनी तो घरी परतला तेव्हा परिक्षा संपली होती. निकाल लागला. आरव अर्थातच नापास झाला. आरवचे अगदी सामान्य बुध्दीमत्तेचे मित्रमैत्रिणीही पुढे निघून गेले. कुणी इंजीनियरिंगला गेलं कुणी मेडिकलला. कधीही नापास न झालेला आणि करीयरची मोठमोठी स्वप्नं पहाणारा आरव डिप्रेशनमध्ये गेला. घरी आलेल्या मित्रांनाही तो भेटेनासा झाला. त्यांचे फोन उचलेनासा झाला. मग काही दिवसांनी फोन येणंही बंद झालं. आँक्टोबरला तो परत परिक्षेला बसला पण त्याचं अभ्यासातलं मन उडून गेलं होतं. मेरीटचा विद्यार्थी होता तो पण चक्क चार विषयात नापास झाला. आईवडिलांच्या आग्रहाखातर आता परत मार्चमधल्या परिक्षेसाठी त्याने फाँर्म भरला होता. पण आताही त्याचं अभ्यासात मन लागत नव्हतं. याही परिक्षेत आपण नापासच होणार अशी भिती त्याला वाटू लागली होती. त्याने तो अधिकच निराश होत होता. साडेनऊ झाले तशी त्याच्या आईने त्याला हाक मारली “आरव आता बस झालं वाट बघणं. तुझे मित्र येतील असं वाटत नाही. करुन घे अंघोळ. मला मग पुढची कामं करायला बरं पडेल”तो मित्रांचीच वाट बघतोय हे त्या माऊलीच्या लक्षात आलं होतं.जड अंतःकरणाने आरव उठून अंघोळीला गेला. अंघोळ झाल्यावर पुस्तक घेऊन तो त्याच्या रुममध्ये जाऊन बसला. अर्थात काही वाचण्यात त्याचं मन लागणार नव्हतंच. सव्वा दहा वाजले तशी दारावरची बेल वाजली. अक्षयने कान टवकारले.“ए आऱ्या बाहेर ये”तो आवाज ऐकताच आरवच्या मनाने एकदम उडी मारली. होय हा त्या सुम्याचाच आवाज. आरवने पुस्तक ठेवलं आणि तो झपाट्याने बाहेर आला. बाहेर त्याची तीच ती सुप्रसिद्ध गँग अर्धवट रंगलेल्या अवस्थेत बाहेर उभी होती.“ए आऱ्या भुल गया क्या हमको?”“अरे याने तर अंघोळ केलेली दिसतेय”“बस का आरव. अरे थोडी तर वाट बघायचीस”“अरे साडेनऊपर्यंत तुमची वाट बघितली. मला वाटलं तुम्ही मला विसरलात”“असं कसं विसरु? अरे या शिरीषची गाडी पंक्चर झाली होती म्हणून वेळ लागला यायला”“ए आता गप्पा पुरे. ए चल आरव. नेहमीसारखा हंगामा करायचाय आपल्याला!”“अरे पण मी अंघोळ केलीय आणि माझ्याकडे रंगसुध्दा नाहीयेत खेळायला”आरवने बचावात्मक पवित्रा घेतला“अरे रंगाची फिकीर तू कशाला करतो बाँस. ये देख पुरा ड्रम भरके लाया है तेरे लिये”एक मुलगी म्हणाली. “नको. यावर्षी राहू द्या. इच्छा होत नाहिये रंग खेळायची” त्याने तसं म्हणायचा अवकाश दोन मुलं आत आली. त्यांनी आरवला उचलूनच बाहेर आणलं. तो बाहेर आल्यावर सगळे मित्रमैत्रिणी रंग घेऊन त्याच्यावर तुटून पडले. मग आरवलाही जोर चढला त्याने त्यांच्याचकडचे रंग घेऊन सगळ्यांना रंगवायला सुरुवात केली. सगळे रंगून झाल्यावर एक जण म्हणाला” ए चला चौकात जाऊया.आपले सगळे मित्र वाट बघताहेत”” चल आरव बस मागे”आरव अवघडला.“अरे पण ते तुमचे मित्र ना? मग मला…”“ए आरव ये क्या लगाके रखा है तुमचे मित्र माझे मित्र? चल बैठ जल्दी,जादा शाणपणा मत कर” आरव मुकाट्याने मागे बसला. सगळे चौकात आले. दोन तास सगळ्यांनी मनसोक्त धुम केली. सगळे रंगून थकल्यावर आरव सगळ्यांना म्हणाला “आज संध्याकाळी माझ्याकडून सगळ्यांना पावभाजीची पार्टी” लगेच सुम्या म्हणाला.“नाही आरव आज तुलाच आमच्याकडून वेलकम पार्टी. एक वर्ष झालं तू मित्रांना भेटला नाहीस. अरे नापास झालास म्हणून काय मित्रांना तोडून टाकायचं? तू त्या जीवघेण्या आजारातून वाचलास हे काय कमी आहे? एक वर्ष वाया गेलं म्हणजे आयुष्य संपत नसतं आरव. तुझ्या तशा वागण्याने आम्ही सगळेच अस्वस्थ होतो. खुप बरं वाटलं आज तुला आमच्यात बघून. आज की शाम तेरे नाम. दोस्त मरते दम तक ये दोस्ती टूटना नही चाहिये” आरवने तशाच रंगलेल्या अवस्थेत सुम्याला मिठी मारली. ते पाहून सगळे मित्रमैत्रिणी जवळ आले. त्यांनी आरवला उचलून घेतलं आणि एकच जल्लोष केला. आरव हवेत तरंगतच घरी आला.मित्रांसोबत रंग खेळल्यामुळे त्याच्या मनावरची नैराश्याची धुळ उडून गेली होती.प्रसन्नतेचे नवीन रंग त्यावर चढले होते.अंघोळ झाल्यावर तो आईला म्हणाला. “आई लवकर वाढ खुप भुक लागलीये.आणि हो मला लगेच अभ्यासाला बसायचंय.यावेळी मला मेरिटमध्ये यायचंच आहे”आईच्या डोळ्यातून आनंदाश्रू कधी बाहेर पडले हे तिलाही कळलं नाही.

प्रसाद घरात शिरला पण त्याचा पडलेला चेहरा पाहून काहितरी वाईट घडलंय याची जाणीव प्राचीला झाली. घरात आल्याआल्या त्याला प्रश्न विचारुन दुखवण्यापेक्षा त्याचा चहा झाल्यावरच विचारु असं ठरवून ती आत गेली. प्रसाद जीव नसल्यासारखा सोफ्यावर पडून राहिला. दोन्ही हातांनी त्याने तोंड झाकून घेतलं. प्राचीने त्याच्यासाठी पाणी आणलं तेव्हाही तो तसाच बसून होता.“खुप थकल्यासारखे दिसताय. फँक्टरीत जास्त काम पुरलं का?” विचारायचं नाही असं ठरवूनही न रहावून प्राचीने विचारलं. “माझी नोकरी गेली. शेवटी कंपनीने आम्हांला काढून टाकलं” तो खचलेल्या आवाजात म्हणाला.“अरे देवा!” प्राचीला जबरदस्त धक्का बसला. तसं पाहिलं तर गेल्या सहा महिन्यापासून याचा अंदाज आला होताच. कोरोनामुळे कंपनीचं दिवाळं निघालं होतं. बऱ्याच कामगारांना अगोदरच डच्चू देण्यात आला होता. प्रसादसारख्या इंजीनियर्सचे तीन महिन्यांपासून पगार नव्हते. पण कोरोनाची लाट कमी झाली. वातावरण बऱ्यापैकी सुधारलं तेव्हा कंपनी परत एकदा व्यवस्थित चालायला लागेल अशी सर्वांची अपेक्षा होती.दुर्दैवाने तसं झालं नव्हतं. “तुम्ही थोडं फ्रेश व्हा. मी चहा करुन आणते. मग नंतर बोलू आपण” ती स्वतःला सावरत म्हणाली. तिने चहा करुन आणला तरी प्रसाद तसाच खुर्चीवर बसून होता. भविष्याच्या काळजीने त्याचा चेहरा पिळवटून गेला होता. बरोबरच होतं. या वयात आता नोकरी मिळणं अवघडच होतं. मुलं आता मोठी होणार होती. त्यांचे शिक्षणाचे खर्च, घराच्या कर्जाचे हफ्ते याचा मेळ बसवणं कठिण होऊन बसणार होतं. असलेली शिल्लक संपल्यानंतर पुढे काय हा मोठा यक्षप्रश्न उभा रहाणार होता. “थोडं तोंड धुवून घ्या. म्हणजे जरा बरं वाटेल” त्याला तसं बघून प्राची समजावत म्हणाली. तो नाईलाजाने उठला आणि तोंड धुवून आला. चहाचा एक घोट घेऊन त्याला बरं वाटलं खरं पण मनावरचं मळभ काही दुर झालं नाही. “काही काळजी करु नका. मिळेल दुसरी नोकरी” “नोकऱ्या काय अशा वाटेवर पडल्या आहेत का सहजासहजी मिळायला?” तो जरा जोरातच बोलला.त्याचा तो कठोर स्वर ऐकून ती दुखावली. पण त्याची मानसिक अवस्था ठिक नाहिये हे तिच्या लक्षात आलं. प्रत्युत्तर न देता ती चुप राहिली. त्याचा चहा झाल्यावर ती कप किचनमध्ये घेऊन आली तेव्हा तिच्या मनात शेकडो विचारांचं वादळ घोंघावत होतं. नोकरी नसलेला आणि घरी रिकामा बसलेला नवरा सांभाळणं किती कठिण असतं हे ती अनेक जणांकडून ऐकून होती. असे बेकार नवरे व्यसनांच्या आहारी जातात.त्यामुळे नंतर त्यांना काम करण्याची इच्छाच रहात नाही. असे नवरे समाजाच्या, नातेवाईकांच्या नजरेतून तर उतरतातच पण मुलंही आपल्या बापाचा तिरस्कार करतात. “देवा माझ्या नवऱ्याच्या बाबतीत असं होऊ देऊ नको रे. त्याला लवकरात लवकर दुसरी नोकरी लागू दे “तिने मनातल्या मनात प्रार्थना केली. ती जेव्हा लग्न करुन या घरात आली तेव्हा तीची नोकरी करण्याची खुप इच्छा होती. उच्चशिक्षित असल्यामुळे त्यावेळी प्रयत्न केला असता तर नोकरीही सहज मिळू शकली असती. तिने तो विषय एकदा प्रसाद आणि सासूजवळ काढलाही होता. पण “तू नोकरी करायला लागलीस की साहजिकच तुला वाटेल की नवरा आणि सासूने घरकामात मदत करावी. माझं ठिक आहे पण मी गेल्यावर प्रसादला तू कामाला लावशील. ते त्याला आणि मलाही सहन होणार नाही. आमच्या घराण्यात पुरुष घरकामाला हातही लावत नाहीत. तुझ्या सासऱ्यांनी कधी इकडची काडी तिकडे केली नाही आणि प्रसादलाही आम्ही करु दिली नाही. त्यामुळे नोकरीचा विचारही मनातून काढून टाक “असं तिच्या सासूने बजावून सांगितलं होतं.त्यादिवसानंतर तिने तोंडाला कुलूप लावून टाकलं होतं. प्रसादलाही तिने कोणतंही काम सांगितलं नव्हतं. घरातली कामं तर सोडाच पण भाजी आणणं, किराणा आणणं, लाईटबिल भरणं ही कामही तीच करायची. मुलं झाली पण मुलांना अंघोळ घालणं,त्यांना तयार करणं, त्यांना जेवू घालणं ही कामसुध्दा तिनं कधीही प्रसादला सांगितली नव्हती. तिच्या मनात सहज विचार आला. आज ती नोकरी करत असती तर प्रसादची नोकरी जाणं एवढ्या काळजीचा विषय बनलं नसतं.तिनं एक विषादाचा सुस्कारा सोडला. दुसऱ्या दिवसापासून प्रसादचं नोकरीसाठी भटकणं सुरु झालं. पण ती सोपी गोष्ट नव्हती.एकतर या शहरात इंडस्ट्रीज कमी होत्या. ज्या होत्या त्यांची परिस्थिती वाईट होती. घरदार सोडून पुण्यामुंबईकडे जाणं आणि तिथं कमी पगारावर नोकरी करणं जिकीरीचं होणार होतं. तरीसुद्धा जाँब पोर्टलवर तो जिथे शक्यता वाटत होती तिथे अर्ज पाठवत होता. पण कुठूनच काही जमत नव्हतं. पंधरा दिवस उलटून गेले, एक महिना झाला, दोन महिने उलटले तरी नोकरी मिळण्याची चिन्हं दिसत नव्हती. शिल्लक असलेल्या रकमेला हळूहळू पाय फुटू लागले होते. जास्तीत जास्त सहा महिने त्या रकमेत भागवता आलं असतं. मग मात्र अडचणींचे डोंगर उभे रहाणार होते. प्रसाद आता तालुक्याच्या गांवात, शेजारच्या जिल्ह्यातही नोकरी शोधू लागला. ओळखीच्या लोकांना, नातेवाईकांना त्याने त्याच्यासाठी नोकरी शोधण्याची विनवणी केली होती. पण सगळेच मदतीची आश्वासनं देतात, प्रत्यक्षात कुणीच मदत करत नाही हा अनुभव त्याला आता येऊ लागला होता. असाही आपल्यावर वाईट प्रसंग आले की काही नातेवाईकांना आसुरी आनंद होत असतो आणि शक्य असुनही ते मदत करण्याचं मुद्दामच टाळतात हे काय तो जाणून नव्हता? त्याची आता चीडचीड होऊ लागली होती. घरात असला की तो विनाकारणच मुलांवर खेकसायचा, चिडायचा. एकदा तर त्याने खेळताखेळता टीपाँयवरचा फ्लाँवरपाँट तोडला म्हणून छोट्या प्रवीणलाही खुप मारलं होतं. तेव्हापासून प्राची मुलांना त्याच्यासमोर जाऊ देत नव्हती. मुलंही त्याला घाबरुन रहात होती. प्राचीला स्वतःला त्याची भीती वाटत होती. कुठल्याही बोलण्यातून किंवा वागण्यातून त्याचा अपमान होणार नाही याचा ती कसोशीने प्रयत्न करत होती. पण थोडं जरी त्याच्याकडे दुर्लक्ष झालं की प्रसाद सगळ्या परिस्थितीचा राग प्राचीवर काढायचा. तिला वाटेल ते बोलायचा. एक दिवस तो बाहेरून आला तशी ती त्याला म्हणाली “अहो आज माझ्या मैत्रीणीचा फोन आला होता. तिच्या ओळखीच्या १० लोकांना सकाळ संध्याकाळ जेवणाचे डबे करुन हवेत. एका डब्याचे महिन्याला तीन हजार देणार आहेत. करुन देत जाऊ का?”“आईला विचारलंस?” “हो.त्या हो म्हणताहेत पण “‘मला आणि प्रसादला कोणतंही काम सांगायचं नाही ‘अशी अट त्यांनी घातलीये”“बरोबर. तू कर पण मला तरी काहिच काम सांगू नकोस. मी आधीच टेंशनमध्ये आहे. आणि ते डबे बिबे मी पोहचवणार नाही हं”“नाही. ते स्वतःच घ्यायला येणार आहेत” “आणि मला पैसेही मागू नकोस”“नाही. मी प्रत्येकाकडून पाचशे रुपये अँडव्हान्स मागून घेणार आहे”“मग ठिक आहे”दुसऱ्या दिवसापासून प्राचीची धावपळ सुरु झाली. मिळालेल्या अँडव्हान्समधून तिने तांदूळ, डाळी,गहू ,भाज्या आणल्या. सकाळी लवकर उठून डब्यांची तयारी, मुलांचे डबे, त्यांची तयारी करुन त्यांना शाळेत पाठवणं. सासुला आणि नवऱ्याला चहा नाष्टा करुन देणं या सगळ्यात सकाळ जाऊन दुपार कधी येते हे तिला समजेनासं झालं. संध्याकाळीही तेच व्हायचं. प्राचीच्या हाताला चव होती.पंधराच दिवसांनी १० डब्यांचे २० डबे झाले. तीचा दिवस आता प्रचंड धावपळीत जात होता. सासू आणि नवऱ्याची तिला थोडीशीही मदत होत नव्हती. पाचवीत जाणाऱ्या आपल्या मुलीला-प्रज्ञाला ती हाताशी धरुन निभावून नेत होती. महिन्याभरानंतर पहिल्या दहा डब्यांचे तीस हजार तिच्या हातात पडले तेव्हा तिला गहिवरुन आलं. प्रसादला तिची धावपळ, तिचे कष्ट याची थोडीफार जाणीव व्हायला लागली होती. रोज सकाळ संध्याकाळ २० डब्यांच्या ८० पोळ्या लाटणं सोपं काम नाही हे त्यालाही कळत होतं. तिला मदत करावी असं त्याला कधीकधी तीव्रतेने वाटून जायचं पण आईने केलेले संस्कार त्याला ती मदत करायला थांबवत होते. शिवाय ‘शेवटी झालाच ना बायकोचा…